Bełczącki Robert Marek, Wyłączenie referendarza sądowego z urzędu (podstawy wyłączenia z mocy ustawy)

Wyłączenie referendarza sądowego z urzędu (podstawy wyłączenia z mocy ustawy)

Coraz szerszy zakres kompetencji referendarzy sądowych w postępowaniu cywilnym sprawia, że środki służące zagwarantowaniu bezstronności dotyczyć muszą także czynności wykonywanych przez referendarzy. Większego znaczenia nabiera zatem regulacja wyłączenia referendarza.

Czynności referendarzy sądowych z zakresu ochrony prawnej w założeniu nie mogą polegać na wymierzaniu sprawiedliwości (art. 2 § 2 u.s.p.). W sprawach cywilnych rozpoznawanych przez sąd mogą one jednak mieć pośredni wpływ na wynik, jak w przypadku nieprawidłowej odmowy zwolnienia od kosztów sądowych (por. art. 100 ust. 2 albo art. 101 ust. 1 w zw. z art. 118 u.k.s.c.) czy nietrafnej odmowy ustanowienia adwokata lub radcy prawnego (art. 123 § 2 k.p.c.), niezaskarżonej - mimo możliwości - w drodze skargi na orzeczenie referendarza (art. 398²² § 1 w zw. z art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c.).

Z kolei w sprawach o wpis w księdze wieczystej lub w postępowaniu rejestrowym, orzeczenie wydane przez referendarza sądowego (art. 509¹ § 1 i 2 k.p.c.), w razie jego niezaskarżenia skargą na orzeczenie referendarza, może zakończyć sprawę co do istoty, jak w przypadku wpisu do księgi wieczystej dokonanego przez referendarza czy wydanego przez referendarza postanowienia zarządzającego wpis do Krajowego Rejestru Sądowego lub rejestru zastawów. Postanowieniem co do istoty sprawy wydanym przez referendarza sądowego mogą zakończyć się także sprawy o sporządzenie spisu inwentarza, wydanie zaświadczenia wykonawcy testamentu, ustanowienie kuratora spadku, zwolnienie z obowiązków wykonawcy testamentu (por. art. 509¹ § 3 k.p.c.), złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego, zwrot depozytu sądowego składającemu albo wydanie depozytu sądowego uprawnionemu (art. 509¹ § 4 k.p.c.). Podobnie w przypadku nakazu zapłaty wydanego przez referendarza w postępowaniu upominawczym lub w elektronicznym postępowaniu upominawczym (art. 497¹ § 3 k.p.c., art. 505²⁸ k.p.c.), a także w europejskim postępowaniu nakazowym (art. 505¹⁶ § 2 k.p.c.), sprawa trafia do rozpoznania przez sąd dopiero na skutek sprzeciwu wniesionego od nakazu zapłaty.

Konsekwencje dokonania czynności przez referendarza sądowego podlegającego wyłączeniu z mocy samej ustawy są zróżnicowane. W myśl art. 379 pkt 4 k.p.c., nieważność postępowania zachodzi, gdy w rozpoznaniu sprawy brał udział sędzia wyłączony z mocy ustawy, a stosownie do art. 401 pkt 1 k.p.c. orzekanie przez sędziego wyłączonego z mocy ustawy stanowić może podstawę wznowienia postępowania ze względu na nieważność postępowania. Jednak zgodnie z art. 54 k.p.c., do wyłączenia referendarza sądowego odpowiednio stosuje się przepisy art. 48-53 k.p.c. Przepis art. 54 k.p.c. nie odsyła więc wyraźnie do innych przepisów Kodeksu postępowania cywilnego traktujących o wyłączeniu sędziego. Postulat ścisłej wykładni przepisów przewidujących sankcję nieważności postępowania prowadzi zaś do wniosku, że art. 379 pkt 4 k.p.c., a przez to także art. 401 pkt 1 k.p.c., nie powinien znajdować zastosowania w odniesieniu do referendarza sądowego podlegającego wyłączeniu z mocy samej ustawy. Wniosek taki stawia jednak pod znakiem zapytania celowość istnienia podstaw wyłączenia referendarza z mocy samej ustawy. Skoro zgodnie z art. 47¹ zd. drugie k.p.c. referendarzowi sądowemu w zakresie powierzonych mu czynności przysługują kompetencje sądu, powinien być traktowany na równi z sądem jeśli chodzi o gwarancję bezstronności. To z kolei przemawia za przyjęciem, że wzięcie udziału w rozpoznaniu sprawy przez referendarza podlegającego wyłączeniu z mocy samej ustawy stanowi przyczynę nieważności postępowania, o której mowa w art. 379 pkt 4 i art. 401 pkt 1 k.p.c.

W związku z tym podkreślić trzeba, że art. 379 pkt 4 k.p.c. przewiduje nieważność postępowania jedynie w sytuacji, gdy wyłączony z mocy ustawy sędzia brał udział w rozpoznaniu sprawy. Odnosząc to do czynności, które mogą być podejmowane w sprawie przez referendarza sądowego, przez rozpoznanie sprawy należy rozumieć jedynie orzekanie przez referendarza co do głównego przedmiotu postępowania, a nie w kwestii wpadkowej, takiej jak zwolnienie od kosztów sądowych, czy ustanowienie adwokata lub radcy prawnego. Ewentualna nieważność postępowania zaistniała tylko w kwestii wpadkowej i nierzutująca na całe postępowanie nie powoduje jego nieważności (por. orzeczenie SN z dnia 29 stycznia 1934 r., II C 35/33, OSN(C) 1934, nr 8, poz. 539, LEX nr 385967).

Jeśli chodzi o orzekanie przez referendarza co do głównego przedmiotu postępowania, to w rachubę wchodzą - przede wszystkim - dokonanie przez referendarza wpisu w księdze wieczystej, wydanie przez referendarza postanowienia zarządzającego wpis do danego rejestru, postanowienia w przedmiocie sporządzenia spisu inwentarza, wydania zaświadczenia wykonawcy testamentu, ustanowienia kuratora spadku, zwolnienia z obowiązków wykonawcy testamentu, a ponadto postanowienia w przedmiocie złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego, zwrotu depozytu sądowego składającemu albo wydania depozytu sądowego uprawnionemu oraz wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym, elektronicznym postępowaniu upominawczym lub europejskim postępowaniu nakazowym.

Jeżeli chodzi o wpis w księdze wieczystej i o postanowienie zarządzające wpis w rejestrze, to chociaż zgodnie z art. 518¹ § 3 i § 3a k.p.c. w razie wniesienia skargi na takie orzeczenie referendarza nie traci ono mocy, sąd rozpoznaje sprawę na nowo, a jedynie orzeczenie sądu przyjmuje specyficzną postać i polega na utrzymaniu w mocy wpisu bądź postanowienia albo na jego uchyleniu (albo - tylko w przypadku wpisu do księgi wieczystej - jego zmiany) i ponownym rozstrzygnięciu sprawy. Dopiero ewentualna nieważność postępowania zachodząca na etapie rozpoznawania sprawy przez sąd pierwszej instancji może w ramach postępowania apelacyjnego stać się przyczyną uchylenia orzeczenia sądu pierwszej instancji, zniesienia postępowania w odpowiedniej części i przekazania sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania (por. art. 386 § 2 k.p.c.). Natomiast nieważność postępowania, która miała miejsce tylko na etapie orzekania przez referendarza, nie będzie skutkować uchyleniem orzeczenia sądu pierwszej instancji. Rzecz przedstawia się tak samo w przypadku orzeczenia referendarza co do istoty sprawy wydanego w sprawie o sporządzenie spisu inwentarza, wydanie zaświadczenia wykonawcy testamentu, ustanowienie kuratora spadku, zwolnienie z obowiązków wykonawcy testamentu, złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego, zwrot depozytu sądowego składającemu albo wydanie depozytu sądowego uprawnionemu. W takich sprawach w razie wniesienia skargi na orzeczenie referendarza co do istoty sprawy traci ono moc, a sąd rozpoznaje sprawę jako sąd pierwszej instancji (art. 398²² § 2 i 3 k.p.c.). Przyczynę uchylenia orzeczenia sądu pierwszej instancji na skutek apelacji stanowić może zatem nieważność postępowania zachodząca na etapie rozpoznawania sprawy przez sąd pierwszej instancji, a nie na etapie orzekania przez referendarza. Z kolei w razie braku skargi na orzeczenie referendarza co do istoty sprawy i uprawomocnienia się takiego orzeczenia, w rachubę wejdzie wznowienie postępowania przewidziane w art. 401 pkt 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., za wyjątkiem postępowania wieczystoksięgowego. W postępowaniu wieczystoksięgowym nie stosuje się bowiem przepisów o wznowieniu postępowania (art. 626³ k.p.c.).

Podobnie jest w przypadku wydania przez referendarza nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym, elektronicznym postępowaniu upominawczym lub europejskim postępowaniu nakazowym. Jeśli sąd rozpozna sprawę na nowo na skutek wniesionego sprzeciwu, który spowoduje utratę mocy nakazu zapłaty, nieważność postępowania zaistniała na etapie orzekania przez referendarza nie stanie się przyczyną nieważności postępowania prowadzonego przez sąd. W razie zaś uprawomocnienia się nakazu zapłaty, w rachubę wejdzie wznowienie postępowania przewidziane w art. 401 pkt 1 k.p.c.

Zgodnie z art. 54 k.p.c., do wyłączenia referendarza sądowego stosuje się m.in. art. 48 k.p.c. Podstawy wyłączenia referendarza z mocy samej ustawy są zatem tożsame z podstawami wyłączenia sędziego, jednak z następującymi zastrzeżeniami.

Przypadek określony w art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. nie zachodzi w sprawie, w której referendarz sądowy wydał orzeczenie co do istoty sprawy, a następnie, powołany do pełnienia urzędu sędziowskiego, rozpoznaje tę sprawę jako sąd pierwszej instancji na skutek wniesionej skargi. Podobnie art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. nie dotyczy rozpoznawania sprawy przez takiego sędziego na skutek sprzeciwu wniesionego od wydanego przez niego uprzednio nakazu zapłaty (por. uzasadnienie uchwały SN z dnia 18 marca 2005 r., III CZP 97/04, OSNC 2006, nr 2, poz. 24, LEX nr 145106). Przepis ten znajdzie jednak zastosowanie w razie rozpoznawania przez takiego sędziego w sądzie pierwszej instancji zażalenia na postanowienia, o których mowa w art. 398²³ k.p.c., wydane przez niego uprzednio jako referendarza.

Z kolei w przypadku określonym w art. 48 § 1 pkt 6 k.p.c. wyłączenie sędziego, który uprzednio zajmował stanowisko referendarza sądowego, odnosić się będzie do sprawy, która zakończyła się prawomocnym orzeczeniem wydanym przez niego jako referendarza.

Podobnie w sytuacji przewidzianej w art. 48 § 3 k.p.c. w rachubę wchodzi wyłączenie sędziego w sprawie ze skargi o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym nakazem zapłaty albo prawomocnym orzeczeniem co do istoty sprawy wydanym przez tego sędziego w czasie, gdy był referendarzem.

Biorąc pod uwagę zakres kompetencji referendarza sądowego, należy przyjąć, że w razie wystąpienia okoliczności przewidzianych w art. 48 k.p.c., referendarz podlega wyłączeniu nie tylko wówczas, gdy uprawniony jest do orzekania o głównym przedmiocie postępowania, ale także wtedy, gdy decyduje o kwestiach wpadkowych. Odrębnym zagadnieniem są zaś konsekwencje naruszenia zakazu podejmowania czynności w sprawie przez referendarza podlegającego wyłączeniu z mocy samej ustawy.

Szerzej o poszczególnych podstawach wyłączenia z mocy samej ustawy - por. T. Żyznowski, Komentarz do art. 48 k.p.c., [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. H. Dolecki, T. Wiśniewski, Lex

Dostrzegając w danej sprawie podstawę swego wyłączenia z mocy samej ustawy, referendarz powinien złożyć zawiadomienie w tym przedmiocie, wskazując konkretną przyczynę wyłączenia. Dokonana z dniem 3 maja 2012 r. nowelizacja art. 54 k.p.c. jednoznacznie wskazuje, że w razie istnienia w danej sprawie podstaw wyłączenia referendarza, do referatu którego skierowano sprawę, przydzielenie sprawy innemu referendarzowi powinno być poprzedzone postępowaniem w przedmiocie wyłączenia referendarza.

Zawiadomienie, skierowane do sądu, przed który wniesiono sprawę, musi przyjąć postać pisemną. Ponieważ z czynności wykonywanych w postępowaniu cywilnym przez referendarza zwykle nie sporządza się protokołu, zawiadomienia z reguły nie można złożyć ustnie do protokołu, jak w przypadku zawiadomienia sędziego.

Chociaż ustawa odróżnia zawiadomienie o zachodzącej podstawie wyłączenia od wyjaśnień składanych w tym przedmiocie, obie czynności mogą, a nawet powinny być dokonane łącznie, w celu przyspieszenia postępowania.

Zarówno zawiadomienie, jak i wyjaśnienia pochodzące od referendarza, nie wymagają kontroli pod względem spełnienia wymagań formalnych na podstawie art. 130 § 1 k.p.c. Ustawa nie przewiduje, aby mogły one zostać sporządzone w sposób nieprawidłowy.

Wyjaśnienia referendarza pełnią tę samą funkcję, co przytoczenie przez stronę we wniosku okoliczności uprawdopodobniających istnienie przyczyny wyłączenia.

Z chwilą złożenia zawiadomienia referendarz powinien odstąpić od wykonania danej czynności w sprawie, która została mu przydzielona. Konsekwencją może być bowiem nieważność postępowania przewidziana w art. 379 pkt 4 k.p.c., co wyjaśniono powyżej.

Inaczej niż w przypadku sędziego, podejmowanie w sprawie przez referendarza czynności niecierpiących zwłoki (art. 52 § 3 w zw. z art. 54 k.p.c.) w ogóle nie wchodzi w rachubę. Referendarz sądowy nie jest uprawniony do wydania postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia (por. uchwała SN z dnia 8 grudnia 2005 r., III CZP 108/05, OSNC 2006, nr 11, poz. 181, LEX nr 164168).

Złożenie zawiadomienia przez referendarza w danej sprawie nie wyklucza możliwości złożenia przez stronę wniosku opartego na tej samej lub innej podstawie wyłączenia, aczkolwiek sytuacje takie zdarzać się mogą sporadycznie. Strona zazwyczaj pozbawiona jest możliwości kontaktu z referendarzem, skoro wykonywane przez niego czynności odbywają się poza rozprawą, a przez to z reguły nie uzyskuje ona wiedzy o okolicznościach wskazujących na istnienie podstaw wyłączenia referendarza w danej sprawie.