Czerwińska Dorota, Wyłączenie prokuratora z mocy prawa inicjowane z urzędu albo na wniosek strony

Wyłączenie prokuratora z mocy prawa inicjowane z urzędu albo na wniosek strony

Przyczyny i tryb wyłączenia prokuratora w postępowaniu karnym odwołują się do przepisów wyłączenia sędziego (art. 47 § 1 odwołujący się do art. 40 § 1 pkt 1–4, 6 i 10, § 2 oraz art. 41 i 42 k.p.k.). Ten sam tryb wyłączania, który kodeks postępowania karnego przewiduje dla prokuratora odnosi się także do innych osób prowadzących postępowanie przygotowawcze oraz innych oskarżycieli publicznych (art. 47 § 1 k.p.k. in fine). W niniejszym opracowaniu użycie pojęcia „prokurator” w znaczeniu podmiotu, który ma podlegać wyłączeniu będzie się odnosiło w równej mierze także do dwóch pozostałych podmiotów wskazanych w przepisie art. 47 § 1 k.p.k.

Instytucja wyłączenia prokuratora dzięki odesłaniu jest zbliżona w dużej mierze do procedury wyłączania sędziego, albowiem uzasadnienie wyłączenia tych podmiotów ma podobny charakter. Wiąże się głównie z koniecznością respektowania przez te podmioty zasady obiektywizmu w postępowaniu karnym (art. 4 k.p.k.). Prokuratorska bezstronność została także podkreślona w art. 6 ustawy z dnia 28 stycznia 2016 r. - Prawo o prokuraturze, który wskazuje, iż „prokurator jest obowiązany do działań określonych w ustawach, kierując się zasadą bezstronności i równego traktowania wszystkich obywateli”.

Przepis art. 47 § 1 k.p.k. zawiera odniesienie jedynie do części okoliczności z katalogu przedstawionego w art. 40 § 1 k.p.k., które skutkują wyłączeniem prokuratora od udziału w sprawie z mocy prawa. Dlatego też przyjąć należy, że prokurator jest wyłączony od udziału w sprawie, jeżeli:

1) sprawa dotyczy tego prokuratora bezpośrednio (art. 40 § 1 pkt 1),

2) jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego, albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób (art. 40 § 1 pkt 2),

3) jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli (art. 40 § 1 pkt 3),

4) był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły (art. 40 § 1 pkt 4),

5) brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie (art. 40 § 1 pkt 6),

6) prowadził mediację (art. 40 § 1 pkt 10)

Kodeks postępowania karnego w art. 47 § 2 k.p.k. dodaje dodatkową przesłankę do katalogu okoliczności wskazanego w art. 40 § 1 k.p.k., tj. wyłączenie w sytuacji, gdy prokurator brał udział w sprawie jako obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel społeczny albo przedstawiciel ustawowy strony. Przepis ten zastępuje niejako okoliczność wskazaną w art. 40 § 1 pkt 5 k.p.k. wobec sądu (podstawa wyłączenia wynikająca z brania „udziału w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony albo prowadzący postępowanie przygotowawcze”).

Analiza przyczyn wyłączenia prokuratora wskazuje, że o wyłączeniu z mocy prawa decydują trojakiego rodzaju czynniki:

– istnienie interesu prywatnego prokuratora (np. jest on pokrzywdzonym w sprawie) lub interesu bliskiej mu osoby w określonym rozstrzygnięciu sprawy (przyczyny z art. 40 § 1 pkt 1, 2, 3 k.p.k.),

– kontakt prokuratora z daną sprawą w innej roli niż organu prowadzącego lub nadzorującego postępowanie (przyczyna z art. 40 § 1 pkt 4, 10 oraz art. 47 § 2 k.p.k.),

– wydanie rozstrzygnięcia procesowego w sprawie (przyczyna z art. 40 § 1 pkt 6 k.p.k.).

Ustawodawca przyjmuje, że we wskazanych powyżej okolicznościach zachodzą uzasadnione wątpliwości co do bezstronności prokuratora i z tego powodu, niezależnie od szczególnych okoliczności danej sprawy, kategorycznie wyklucza możliwość prowadzenia lub nadzorowania postępowania przez osobę, której te wątpliwości dotyczą. Powyższe odróżnia przyczyny wyłączenia wskazane w art. 40 § 1 oraz 47 § 2 k.p.k. od przyczyny uregulowanej w art. 41 § 1 k.p.k., która zakłada analizę szczególnych okoliczności danej sprawy. Słusznie jednak Sąd Najwyższy podkreśla (aczkolwiek w odniesieniu do wyłączenia sędziego), że powyższe nie oznacza, iż w każdym z wymienionych w art. 40 § 1 k.p.k. wypadków prokurator musi być stronniczy (por. uchwała SN z dnia 26 kwietnia 2007 r., I KZP 9/07, OSNKW 2007, nr 5, poz. 39). Chodzi bowiem przede wszystkim o ochronę wizerunku wymiaru sprawiedliwości, który mógłby ucierpieć w wypadku dopuszczenia do prowadzenia lub nadzorowania postępowania przez prokuratora podlegającego wyłączeniu.

Jeżeli prokurator, który podlega wyłączeniu na podstawie art. 40 § 1 pkt 1–4, 6 i 10 oraz 47 § 2 k.p.k., nie złoży stosownego oświadczenia, to możliwe jest na podstawie art. 42 § 1 k.p.k. zainicjowanie postępowania w przedmiocie stwierdzenia jego wyłączenia na wniosek strony (tak: R. Kmiecik, Tryb wyłączenia sędziego i prokuratora w kodeksie postępowania karnego, Prok. i Pr. 1999, nr 11–12, s. 23; R.A. Stefański, Postępowanie w przedmiocie wyłączenia sędziego w postępowaniu karnym [w:] I. Nowikowski (red.), Problemy stosowania prawa sądowego. Księga pamiątkowa ofiarowana profesorowi Edwardowi Skrętowiczowi, Lublin 2007, s. 434–437).

Strona może złożyć wniosek o wyłączenie na piśmie albo do protokołu rozprawy lub posiedzenia. Ustawa karnoprocesowa nie przewiduje dla stron żadnego terminu na zgłoszenie wniosku o wyłączenie. Wiąże się to z faktem, że w omawianej sytuacji prokurator wyłączony jest od rozpoznawania sprawy z mocy prawa. Ponadto niewyłączenie prokuratora podlegającego wyłączeniu na podstawie art. 40 § 1 pkt 1–4, 6 i 10 k.p.k. jest bezwzględną przyczyną odwoławczą unormowaną w art. 439 § 1 pkt 1 k.p.k. Co interesujące, nie dotyczy to przyczyny wskazanej w art. 47 § 2 k.p.k. (czyli tego, że prokurator brał udział w sprawie jako obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel społeczny albo przedstawiciel ustawowy strony), albowiem art. 439 § 1 pkt 1 k.p.k. nie zawiera odniesienia do tego przepisu, a jedynie do art. 40 k.p.k.

Jeżeli prokurator, który podlega wyłączeniu na podstawie art. 40 § 1 pkt 1–4, 6 i 10 oraz 47 § 2 k.p.k. nie złoży stosownego oświadczenia, to możliwe jest na podstawie art. 42 § 1 k.p.k. zainicjowanie postępowania w przedmiocie stwierdzenia jego wyłączenia z urzędu (tak: R. Kmiecik, Tryb wyłączenia sędziego i prokuratora w kodeksie postępowania karnego, Prok. i Pr. 1999, nr 11-12, s. 23; R.A. Stefański, Postępowanie w przedmiocie wyłączenia sędziego w postępowaniu karnym [w:] I. Nowikowski (red.), Problemy stosowania prawa sądowego. Księga pamiątkowa ofiarowana profesorowi Edwardowi Skrętowiczowi, Lublin 2007, s. 434–437).

Zainicjowanie postępowania w przedmiocie stwierdzenia wyłączenia prokuratora z urzędu wiąże się z inicjatywą prokuratora nadzorującego postępowanie, gdy sprawa dotyczy innych osób prowadzących postępowanie przygotowawcze (np. prokuratora prokuratury rejonowej nadzorującego funkcjonariusza Policji prowadzącego dochodzenia) oraz prokuratora bezpośrednio przełożonego, gdy sprawa dotyczy prokuratora prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze oraz prokuratora jako oskarżyciela publicznego (np. prokurator rejonowy jako bezpośredni przełożony prokuratora prokuratury rejonowej).