Czerwińska Dorota, Wyłączenie oskarżyciela publicznego z mocy prawa inicjowane z urzędu lub na wniosek strony - na rozprawie

Wyłączenie oskarżyciela publicznego z mocy prawa inicjowane z urzędu lub na wniosek strony - na rozprawie

Przyczyny i tryb wyłączenia prokuratora w postępowaniu karnym odwołują się do przepisów wyłączenia sędziego (art. 47 § 1 odwołujący się do art. 40 § 1 pkt 1–4, 6 i 10, § 2 oraz art. 41 i 42 k.p.k.). Ten sam tryb wyłączania, który kodeks postępowania karnego przewiduje dla prokuratora odnosi się także do innych osób prowadzących postępowanie przygotowawcze oraz innych oskarżycieli publicznych (art. 47 § 1 k.p.k. in fine). W niniejszym opracowaniu użycie pojęcia „prokurator” w znaczeniu podmiotu, który ma podlegać wyłączeniu będzie się odnosiło w równej mierze także do dwóch pozostałych podmiotów wskazanych w przepisie art. 47 § 1 k.p.k.

Instytucja wyłączenia prokuratora dzięki odesłaniu jest zbliżona w dużej mierze do procedury wyłączania sędziego, albowiem uzasadnienie wyłączenia tych podmiotów ma podobny charakter. Wiąże się głównie z koniecznością respektowania przez te podmioty zasady obiektywizmu w postępowaniu karnym (art. 4 k.p.k.). Prokuratorska bezstronność została także podkreślona w art. 6 ustawy z dnia 28 stycznia 2016 r. - Prawo o prokuraturze, który wskazuje, iż „prokurator jest obowiązany do działań określonych w ustawach, kierując się zasadą bezstronności i równego traktowania wszystkich obywateli”.

Przepis art. 47 § 1 k.p.k. zawiera odniesienie jedynie do części okoliczności z katalogu przedstawionego w art. 40 § 1 k.p.k., które skutkują wyłączeniem prokuratora od udziału w sprawie z mocy prawa. Dlatego też przyjąć należy, że prokurator jest wyłączony od udziału w sprawie, jeżeli:

1) sprawa dotyczy tego prokuratora bezpośrednio (art. 40 § 1 pkt 1),

2) jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego, albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób (art. 40 § 1 pkt 2),

3) jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli (art. 40 § 1 pkt 3),

4) był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły (art. 40 § 1 pkt 4),

5) brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie (art. 40 § 1 pkt 6),

6) prowadził mediację (art. 40 § 1 pkt 10).

Kodeks postępowania karnego w art. 47 § 2 k.p.k. dodaje dodatkową przesłankę do katalogu okoliczności wskazanego w art. 40 § 1 k.p.k., tj. wyłączenie w sytuacji, gdy prokurator brał udział w sprawie jako obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel społeczny albo przedstawiciel ustawowy strony. Przepis ten zastępuje niejako okoliczność wskazaną w art. 40 §1 pkt 5 k.p.k. wobec sądu (podstawa wyłączenia wynikająca z brania „udziału w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony albo prowadzący postępowanie przygotowawcze”).

Analiza przyczyn wyłączenia prokuratora wskazuje, że o wyłączeniu z mocy prawa decydują trojakiego rodzaju czynniki:

– istnienie interesu prywatnego prokuratora (np. jest on pokrzywdzonym w sprawie) lub interesu bliskiej mu osoby w określonym rozstrzygnięciu sprawy (przyczyny z art. 40 § 1 pkt 1, 2, 3 k.p.k.),

– kontakt prokuratora z daną sprawą w innej roli niż organu prowadzącego lub nadzorującego postępowanie (przyczyna z art. 40 § 1 pkt 4, 10 oraz art. 47 § 2 k.p.k.),

– wydanie rozstrzygnięcia procesowego w sprawie (przyczyna z art. 40 § 1 pkt 6 k.p.k.).

Ustawodawca przyjmuje, że we wskazanych powyżej okolicznościach zachodzą uzasadnione wątpliwości co do bezstronności prokuratora i z tego powodu, niezależnie od szczególnych okoliczności danej sprawy, kategorycznie wyklucza możliwość prowadzenia lub nadzorowania postępowania przez osobę, której te wątpliwości dotyczą. Powyższe odróżnia przyczyny wyłączenia wskazane w art. 40 § 1 oraz 47 § 2 k.p.k. od przyczyny uregulowanej w art. 41 § 1 k.p.k., która zakłada analizę szczególnych okoliczności danej sprawy. Słusznie jednak Sąd Najwyższy podkreśla (aczkolwiek w odniesieniu do wyłączenia sędziego), że powyższe nie oznacza, iż w każdym z wymienionych w art. 40 § 1 k.p.k. wypadków prokurator musi być stronniczy (por. uchwała SN z dnia 26 kwietnia 2007 r., I KZP 9/07, OSNKW 2007, nr 5, poz. 39). Chodzi bowiem przede wszystkim o ochronę wizerunku wymiaru sprawiedliwości, który mógłby ucierpieć w wypadku dopuszczenia do prowadzenia lub nadzorowania postępowania przez prokuratora podlegającego wyłączeniu.

Jeżeli oskarżyciel publiczny (tak prokuratorski, jak i nie prokuratorski), który podlega wyłączeniu na podstawie art. 40 § 1 pkt 1–4, 6 i 10 oraz 47 § 2 k.p.k. nie złoży stosownego oświadczenia, to możliwe jest na podstawie art. 42 § 1 k.p.k. zainicjowanie postępowania w przedmiocie stwierdzenia jego wyłączenia na wniosek strony (tak: R. Kmiecik, Tryb wyłączenia sędziego i prokuratora w kodeksie postępowania karnego, Prok. i Pr. 1999, nr 11–12, s. 23; R.A. Stefański, Postępowanie w przedmiocie wyłączenia sędziego w postępowaniu karnym [w:] I. Nowikowski (red.), Problemy stosowania prawa sądowego. Księga pamiątkowa ofiarowana profesorowi Edwardowi Skrętowiczowi, Lublin 2007, s. 434–437).

Strona może złożyć wniosek o wyłączenie na piśmie albo do protokołu rozprawy lub posiedzenia. Ustawa karnoprocesowa nie przewiduje dla stron żadnego terminu na zgłoszenie wniosku o wyłączenie. Wiąże się to z faktem, że w omawianej sytuacji oskarżyciel publiczny wyłączony jest od rozpoznawania sprawy z mocy prawa. Ponadto niewyłączenie oskarżyciela publicznego podlegającego wyłączeniu na podstawie art. 40 § 1 pkt 1–4, 6 i 10 k.p.k. jest bezwzględną przyczyną odwoławczą unormowaną w art. 439 § 1 pkt 1 k.p.k. Co interesujące, nie dotyczy to przyczyny wskazanej w art. 47 § 2 k.p.k., albowiem art. 439 § 1 pkt 1 k.p.k. nie zawiera odniesienia do tego przepisu a jedynie do art. 40 k.p.k.

Jeżeli oskarżyciel publiczny, który podlega wyłączeniu na podstawie art. 40 § 1 pkt 1–4, 6 i 10 oraz 47 § 2 k.p.k. nie złoży stosownego oświadczenia, to możliwe jest na podstawie art. 42 § 1 k.p.k. zainicjowanie postępowania w przedmiocie stwierdzenia jego wyłączenia z urzędu (tak: R. Kmiecik, Tryb wyłączenia sędziego i prokuratora w kodeksie postępowania karnego, Prok. i Pr. 1999, nr 11-12, s. 23; R.A. Stefański, Postępowanie w przedmiocie wyłączenia sędziego w postępowaniu karnym [w:] I. Nowikowski (red.), Problemy stosowania prawa sądowego. Księga pamiątkowa ofiarowana profesorowi Edwardowi Skrętowiczowi, Lublin 2007, s. 434–437).

Zainicjowanie postępowania w przedmiocie stwierdzenia wyłączenia prokuratora z urzędu wiąże się z inicjatywą prokuratora bezpośrednio przełożonego, gdy sprawa dotyczy oskarżyciela publicznego, którym jest prokurator albo innego właściwego organu wg przepisów odrębnych, gdy chodzi o innego niż prokurator oskarżyciela publicznego.