Bełczącki Robert Marek, Wniesienie skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku sądu drugiej instancji

Wniesienie skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku sądu drugiej instancji

Instytucję skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia odczytywać należy w związku z art. 417¹ § 2 zd. pierwsze kodeksu cywilnego, w myśl którego, jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomocnego orzeczenia, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności z prawem tego orzeczenia. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia jest środkiem prawnym o złożonym charakterze. Służy wprawdzie kwestionowaniu zaskarżonego nią orzeczenia, ale przede wszystkim w celu wykazania bezprawności jako przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa. Uwzględnienie skargi nie eliminuje zaskarżonego orzeczenia z obrotu prawnego, za wyjątkiem sytuacji, o których mowa w art. 424¹¹ § 3 k.p.c., gdy w chwili orzekania sprawa ze względu na osobę nie podlegała orzecznictwu sądów polskich albo w sprawie droga sądowa była niedopuszczalna - wówczas, oprócz stwierdzenia niezgodności wyroku z prawem, Sąd Najwyższy uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok sądu pierwszej instancji i odrzuca pozew albo umarza postępowanie. Wyrok Sądu Najwyższego uwzględniający skargę stanowi jednak przede wszystkim prejudykat, jeśli chodzi o ustalenie bezprawności w działaniu sądu polegającego na wydaniu zaskarżonego orzeczenia, w celu naprawienia wynikłej stąd szkody (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2005 r., III BZP 1/05, OSNC 2006, nr 5, poz. 78, LEX nr 157032). Bez uzyskania takiego prejudykatu powództwo odszkodowawcze przeciwko Skarbowi Państwa zostanie oddalone jako przedwczesne.

W procesie skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia na podstawie art. 424¹ § 1 albo § 2 k.p.c. przysługuje od wyroku sądu drugiej instancji kończącego postępowanie w sprawie, w zależności od tego, czy strona skorzystała (§ 1), czy nie (§ 2) z dostępnych środków prawnych mających na celu zmianę lub uchylenie wyroku. W tym drugim przypadku zachodzić musi wyjątkowy wypadek niezgodności z prawem wyroku, wynikający z naruszenia podstawowych zasad porządku prawnego lub konstytucyjnych wolności albo praw człowieka i obywatela.

Na podstawie art. 424¹ § 2 k.p.c. skarga przysługuje od wyroku sądu pierwszej instancji kończącego postępowanie w sprawie, gdy strona nie skorzystała ze służących jej środków prawnych mających na celu zmianę lub uchylenie wyroku, o ile występuje wspomniany wyjątkowy wypadek niezgodności.

Te same reguły obowiązują w postępowaniu nieprocesowym, gdzie skarga przysługuje od wydanego przez sąd drugiej albo pierwszej instancji postanowienia co do istoty sprawy kończącego postępowanie w sprawie (art. 519² § 1 albo § 2 k.p.c.), a ponadto w postępowaniu o ustalenie, że orzeczenie sądu państwa obcego podlega albo nie podlega uznaniu (art. 1148¹ § 3 k.p.c.), w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności orzeczeniu sądu państwa obcego nadającego się do wykonania w drodze egzekucji (art. 1151¹ § 3 k.p.c.), w postępowaniu ze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego (art. 1207 § 2 k.p.c.) i w postępowaniu o uznanie albo stwierdzenie wykonalności wyroku zagranicznego sądu polubownego albo ugody zawartej przed zagranicznym sądem polubownym (art. 1215 § 3 k.p.c.).

Z kolei w myśl art. 424^1b k.p.c., jeśli szkoda wyrządzona została przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem, od którego skarga nie przysługuje, naprawienia szkody można żądać bez uprzedniego stwierdzenia niezgodności orzeczenia z prawem w postępowaniu ze skargi, chyba że strona nie skorzystała z przysługujących jej środków prawnych - wówczas traci możliwość uzyskania odszkodowania.

W obecnym stanie prawnym skarga nie przysługuje od prawomocnych postanowień o odrzuceniu pozwu (wniosku w postępowaniu nieprocesowym) albo o umorzeniu postępowania w sprawie, postanowień kończących postępowania wpadkowe (np. w przedmiocie kosztów postępowania, zabezpieczenia powództwa, rygoru natychmiastowej wykonalności), postanowień wydanych w postępowaniu egzekucyjnym (art. 767⁴ § 3 k.p.c.) oraz w postępowaniu upadłościowym i naprawczym (art. 33 ust. 3 i art. 223 ust. 2 pr.u.i n.).

Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia jest środkiem subsydiarnym, bowiem co do zasady przysługuje stronie, nie mogła i nie może skorzystać z jakichkolwiek środków prawnych mających na celu zmianę lub uchylenie zaskarżonego wyroku (m.in. ze skargi kasacyjnej, skargi o wznowienie postępowania, powództwa z art. 840 k.p.c., powództwa z art. 138 k.r.o., wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia skargi kasacyjnej). Wyjątkowy wypadek, o którym mowa w art. 424¹ § 2 k.p.c., pozwala pominąć okoliczność, że skarżący mógł, ale nie skorzystał z przysługujących mu środków prawnych.

Podobnie kwestia subsydiarności skargi przedstawia się w postępowaniu nieprocesowym, gdzie jednak uwzględnić należy także szczególne środki prawne służące uchyleniu lub zmianie prawomocnego postanowienia co do istoty sprawy (m.in. art. 523, 541, 614, 678, 679 § 2 i art. 690 § 2 k.p.c.).

W odniesieniu do wyroku sądu drugiej instancji z art. 424^1a k.p.c. wynika ponadto, że skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia jest środkiem komplementarnym względem skargi kasacyjnej. W myśl tego przepisu skarga nie przysługuje od wyroku sądu drugiej instancji zaskarżonego skargą kasacyjną, a orzeczenie Sądu Najwyższego wydane na skutek wniesienia skargi kasacyjnej traktuje się tak, jak orzeczenie wydane w postępowaniu wywołanym wniesieniem skargi. Zaskarżyć skargą nie można orzeczeń Sądu Najwyższego, nawet gdy wyrok Sądu Najwyższego wydany został po przejęciu sprawy do rozpoznania na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.

Przez wzgląd na interes publiczny w art. 424² k.p.c. przewidziano legitymację do wniesienia skargi także dla Prokuratora Generalnego - jeżeli niezgodność wyroku z prawem wynika z naruszenia podstawowych zasad porządku prawnego, dla Rzecznika Praw Obywatelskich - jeżeli niezgodność wyroku z prawem wynika z naruszenia konstytucyjnych wolności albo praw człowieka i obywatela, oraz dla Rzecznika Praw Dziecka - jeżeli niezgodność wyroku z prawem wynika z naruszenia praw dziecka. Z art. 398¹ § 2 w zw. z art. 424¹² k.p.c. wynika, że wniesienie skargi przez stronę wyłącza - w zaskarżonym zakresie - możliwość wniesienia skargi przez Prokuratora Generalnego, Rzecznika Praw Obywatelskich lub Rzecznika Praw Dziecka.

Szerzej o instytucji skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia - por. T. Wiśniewski, Komentarz do art. 424¹ k.p.c. [w:] H. Dolecki (red.), T. Wiśniewski, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Lex.

Skarga przysługuje wyłącznie od wyroków prawomocnych. Wyroki sądu drugiej instancji stają się prawomocne (formalnie) z chwilą ogłoszenia na posiedzeniu jawnym, za wyjątkiem wyroku uchylającego wyrok sądu pierwszej instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania, który podlega zaskarżeniu zażaleniem do Sądu Najwyższego na podstawie art. 394¹ § 1¹ k.p.c. Od takiego wyroku sądu drugiej instancji skarga jednak nie przysługuje, ponieważ nie kończy on postępowania w sprawie.

W art. 424⁶ § 1 k.p.c. przewidziany został dwuletni termin do wniesienia skargi, liczony od dnia uprawomocnienia się wyroku. Na bieg tego terminu nie wpływa doręczenie skarżącemu odpisu wyroku wraz z uzasadnieniem. Zresztą skargę można wnieść nawet, jeśli uzasadnienie wyroku nie zostało sporządzone ze względu na brak stosownego wniosku (por. art. 387 § 1 zd. drugie k.p.c.; art. 505¹³ § 1 zd. drugie k.p.c.). W takim przypadku w myśl art. 387 § 4 k.p.c. po wniesieniu skargi sąd drugiej instancji z urzędu sporządza uzasadnienie wyroku (podobnie w przypadku skargi od wyroku sądu pierwszej instancji - art. 328 § 1 i art. 329 k.p.c.).

Wniesienie skargi jest czynnością procesową wysoce sformalizowaną. Skarga zawierać musi tzw. elementy konstrukcyjne przewidziane w art. 424⁵ § 1 k.p.c., których brak stanowi podstawę odrzucenia skargi bez wzywania skarżącego do ich usunięcia. Por. Badanie dopuszczalności skargi przed Sądem Najwyższym ze względu na wymagania konstrukcyjne.

Skargę kieruje się do Sądu Najwyższego, ale wnosi się ją za pośrednictwem sądu drugiej instancji, który wydał zaskarżony wyrok (art. 424⁶ § 1 k.p.c.).

Dwuletni termin do wniesienia skargi zostaje zachowany, jeśli przed jego upływem skarga wpłynie do sądu drugiej instancji, a w przypadku wniesienia jej drogą pocztową (art. 165 § 2 k.p.c.) - jeśli przed jego upływem zostanie nadana na adres sądu drugiej instancji.

Artykuł 369 § 3 k.p.c. nie znajduje odpowiedniego zastosowania w postępowaniu ze skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Oznacza to, że w przypadku wniesienia skargi bezpośrednio do Sądu Najwyższego, termin zostanie zachowany tylko wtedy, gdy Sąd Najwyższy prześle skargę właściwemu sądowi drugiej instancji celem nadania jej dalszego biegu i przed upływem terminu wpłynie ona do sądu drugiej instancji.

Termin do wniesienia skargi jest nie tylko terminem procesowym, ale także materialnoprawnym (termin zawity), stąd nie podlega przywróceniu na podstawie art. 168 i nast. k.p.c. (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 2007 r., I CNP 28/07, OSNC-ZD 2008, nr 3, poz. 61, LEX nr 440604).

W myśl art. 87¹ § 1 k.p.c. skarżący może wnieść skargę wyłącznie przez pełnomocnika procesowego będącego adwokatem lub radcą prawnym. Przymus adwokacko-radcowski usprawiedliwiony jest wysokim stopniem skomplikowania tej czynności procesowej. Zgodnie z art. 87¹ § 2 i 3 k.p.c. zastępstwo przez pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym nie jest wymagane tylko wtedy, gdy stroną, jej organem, przedstawicielem ustawowym lub pełnomocnikiem jest sędzia, prokurator, notariusz albo profesor lub doktor habilitowany nauk prawnych, gdy stroną, jej organem lub jej przedstawicielem ustawowym jest adwokat, radca prawny lub radca Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa oraz gdy zastępstwo procesowe Skarbu Państwa wykonywane jest przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa.

Jeśli zastosowania nie znajduje art. 87¹ § 2 lub 3 k.p.c., do wniesienia skargi i do działania przed Sądem Najwyższym w sprawie ze skargi strona musi ustanowić pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym. Musi to uczynić także wtedy, gdy w postępowaniu przed sądem drugiej instancji była zastępowana przez pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym, chyba że udzielone mu wówczas pełnomocnictwo procesowe wyraźnie obejmowało także wniesienie skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Podobnie jak w przypadku skargi kasacyjnej, pełnomocnictwo procesowe nie obejmuje bowiem z mocy samego prawa umocowania do wniesienia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia oraz udziału w postępowaniu wszczętym taką skargą. Sprawa ze skargi jest sprawą odrębną w znaczeniu techniczno-procesowym od sprawy zakończonej zaskarżonym wyrokiem (analogicznie do stanowiska przyjętego w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 2008 r., III CZP 142/07, OSNC 2008, nr 11, poz. 122, LEX nr 394725).

Na warunkach określonych w art. 117 k.p.c. strona może żądać ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, który udzieli jej z urzędu pomocy prawnej w postępowaniu ze skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Artykuł 87¹ § 2 k.p.c. potwierdza, że strona może zgłosić taki wniosek osobiście lub przez pełnomocnika niebędącego adwokatem lub radcą prawnym.

Wniosek musi zostać zgłoszony nie tylko przed upływem terminu do wniesienia skargi, ale ponadto z odpowiednim wyprzedzeniem. W postępowaniu ze skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia nie znajdują odpowiedniego zastosowania art. 124 § 3 i 4 k.p.c. Stąd wniosek zgłoszony w terminie do wniesienia skargi nie przerywa biegu tego terminu, a uwzględnienie wniosku, zgłoszonego przed upływem terminu, nie sprawi, że termin rozpocznie bieg od dnia doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem adwokatowi lub radcy prawnemu ustanowionemu dla strony z urzędu (art. 124 § 3 k.p.c.). Bez wpływu na biegu terminu do wniesienia skargi pozostanie także zaskarżenie zażaleniem postanowienia oddalającego wniosek (art. 124 § 4 k.p.c.; w myśl art. 117 § 6 k.p.c. wniosek rozpoznaje sąd pierwszej instancji, a zażalenie przysługuje na podstawie art. 394 § 1 pkt 2 k.p.c.). Zważywszy, że termin do wniesienia skargi nie podlega przywróceniu, strona, zwlekając ze zgłoszeniem wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego celem wniesienia skargi, naraża się na utratę możliwości jej wniesienia, a tym samym utratę możliwości żądania naprawienia szkody wyrządzonej wydaniem wyroku.

Adwokat lub radca prawny ustanowiony z urzędu w związku z postępowaniem ze skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia może odmówić wniesienia skargi, jeśli nie stwierdzi ku temu podstaw. Wówczas stosownie do art. 118 § 5 k.p.c. obowiązany jest niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie dwóch tygodni od dnia zawiadomienia go o wyznaczeniu, zawiadomić o tym na piśmie stronę oraz sąd, dołączając do zawiadomienia sporządzoną przez siebie opinię o braku podstaw do wniesienia skargi.

Stosownie do art. 18 ust. 1 i 2 u.k.s.c. od skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia pobiera się całą opłatę sądową, tak jak od pozwu, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Zwolnienie od kosztów sądowych, uprzednio przyznane stronie w drodze postanowienia sądu, nie obejmuje postępowania od skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia (analogicznie do stanowiska przyjętego w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 2008 r., III CZP 142/07, OSNC 2008, nr 11, poz. 122, LEX nr 394725). W celu uzyskania zwolnienia od opłaty sądowej od skargi, strona powinna więc zgłosić kolejny wniosek o zwolnienie.

Przed wniesieniem skargi strona może zgłosić taki wniosek osobiście lub przez pełnomocnika niebędącego adwokatem lub radcą prawnym (art. 87¹ § 2 k.p.c.). Należy jednak pamiętać, że w myśl art. 112 ust. 1 u.k.s.c. wniosek nie wstrzymuje biegu terminu do wniesienia skargi.

Wniosek można również zawrzeć w skardze. Stosownie do art. 112 ust. 3 u.k.s.c., w przypadku gdy skarga, wniesiona przez adwokata lub radcę prawnego, podlega opłacie stałej lub stosunkowej, obliczonej od wskazanej w skardze wartości przedmiotu zaskarżenia, a wniosek o zwolnienie od opłaty zostanie oddalony, choćby w części (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 2012 r., I CZ 172/11, LEX nr 1133795), tygodniowy termin do opłacenia skargi rozpoczyna bieg z dniem doręczenia - wydanego na posiedzeniu niejawnym - albo ogłoszenia - wydanego na posiedzeniu jawnym - postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego wniosek, bez wezwania przez przewodniczącego do opłacenia skargi. Terminu tego nie może przerwać wniesienie zażalenia na postanowienie sądu drugiej instancji odmawiające zwolnienia od opłaty od skargi, gdyż postanowienie takie jest niezaskarżalne w myśl art. 394¹ i art. 394² k.p.c. (por. postanowienie SN z dnia 29 listopada 2012 r., II CZ 131/12, LEX nr 1288642). Postanowienie takie może być kwestionowane jedynie na podstawie art. 380 w zw. z art. 398²¹ i art. 424¹² k.p.c. w zażaleniu do Sądu Najwyższego na postanowienie sądu drugiej instancji odrzucające skargę (art. 394¹ § 1 k.p.c.).

Jeśli skarga, wniesiona przez adwokata lub radcę prawnego i podlegająca opłacie stałej lub stosunkowej, obliczonej od wartości przedmiotu zaskarżenia wskazanej w skardze, nie jest opłacona i jednocześnie nie zawiera wniosku o zwolnienie od opłaty, przewodniczący w sądzie drugiej instancji obowiązany jest wezwać adwokata lub radcę prawnego do uiszczenia brakującej opłaty w wyznaczonym terminie, pod rygorem odrzucenia skargi (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 2010 r., II UZP 4/10, OSNP 2011, nr 3-4, poz. 38, LEX nr 578243). W takim przypadku wniosek o zwolnienie może zostać zgłoszony w odpowiedzi na wezwanie przewodniczącego, w terminie określonym w wezwaniu. Wówczas art. 112 ust. 3 u.k.s.c. także znajduje zastosowanie.

Przepisu tego nie stosuje się natomiast w przypadku, gdy wniosek o zwolnienie od opłaty, zawarty w skardze, zostanie zwrócony na podstawie art. 102 ust. 4 u.k.s.c. ze względu na jego braki formalne. Wówczas adwokat lub radca prawny wnoszący skargę powinien zostać wezwany przez przewodniczącego do uiszczenia brakującej opłaty, bowiem zwrot wniosku zawartego w skardze oznacza, że powinna ona być traktowana jako nieopłacona i jednocześnie niezawierająca wniosku o zwolnienie (por. postanowienie SN z dnia 20 lipca 2012 r., II CZ 61/12, LEX nr 1228786). Jednak kolejny wniosek, zgłoszony w odpowiedzi na wezwanie przewodniczącego, w terminie określonym w wezwaniu, nie przerwie biegu tego terminu, jeśli zostanie zwrócony na podstawie art. 102 ust. 4 u.k.s.c.

W uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2010 r., III CZP 29/10, OSNC 2010, nr 11, poz. 144, LEX nr 584618, przyjęto, że sąd może odmówić zwolnienia strony od kosztów sądowych lub ustanowienia pełnomocnika w celu wniesienia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, jeżeli skarga z oczywistych względów podlegałaby odrzuceniu.

W skardze o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia można również zgłosić wniosek o rozpoznanie tej skargi na rozprawie w razie jej przyjęcia do rozpoznania przez Sąd Najwyższy oraz o zasądzenie kosztów postępowania. Błędem jest natomiast zgłaszanie w skardze wniosku o wstrzymanie wykonalności zaskarżonego wyroku. Uwzględnienie skargi zasadniczo nie prowadzi bowiem do wydania przez Sąd Najwyższy wyroku reformatoryjnego ani kasatoryjnego, za wyjątkiem przypadku określonego w art. 424¹¹ § 3 k.p.c. i tylko w takim przypadku dopuszczalność zgłoszenia wniosku o wstrzymanie wykonalności zaskarżonego wyroku można byłoby zaakceptować.

Jeśli w ocenie skarżącego zachodzą podstawy do zastosowania art. 424¹¹ § 3 k.p.c., oprócz wniosku o stwierdzenie niezgodności z prawem zaskarżonego wyroku, skarżący może również wnosić o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz wyroku sądu pierwszej instancji i odrzucenie pozwu albo umorzenie postępowania. Wówczas skarga zawierać może także wniosek przewidziany w art. 415 k.p.c. (art. 398¹⁹ zd. drugie w zw. z art. 424¹² k.p.c.).