Bełczącki Robert Marek, Wniesienie skargi kasacyjnej od orzeczenia sądu drugiej instancji wydanego na posiedzeniu niejawnym

Wniesienie skargi kasacyjnej od orzeczenia sądu drugiej instancji wydanego na posiedzeniu niejawnym

Skarga kasacyjna jest nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia, przysługującym od prawomocnych orzeczeń sądu drugiej instancji, mającym na celu przede wszystkim poddanie orzeczenia kontroli ze względu na prawidłową wykładnię i zastosowanie prawa. Instytucja skargi kasacyjnej w pierwszej kolejności służyć ma realizacji interesu publicznego, polegającego na dążeniu do zachowania jednolitości orzecznictwa sądowego na obszarze całego państwa. Natomiast interes prywatny strony, związany z realizacją jej uprawnień na drodze sądowej, pozostawać ma na drugim planie. Sąd Najwyższy jako sąd kasacyjny nie sądzi danej sprawy, lecz kontroluje, czy orzekając w danej sprawie, sąd niższego rzędu nie naruszył prawa. Według klasycznego modelu kasacyjnego w razie stwierdzenia obrazy prawa sąd kasacyjny uchyla zaskarżone orzeczenie i przekazuje sprawę sądowi niższego rzędu do ponownego rozpoznania. Zrealizowany obecnie na gruncie kodeksu postępowania cywilnego model postępowania kasacyjnego pozwala jednak Sądowi Najwyższemu w ograniczonym zakresie orzekać co do istoty sprawy (art. 398¹⁶ k.p.c.), przyjmując za podstawę orzeczenia ustalony przez sąd drugiej instancji stan faktyczny, wiążący w postępowaniu kasacyjnym. Z kolei w przypadku uchylenia zaskarżonego orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania wykładnia prawa dokonana przez Sąd Najwyższy jest wiążąca (art. 398²⁰ k.p.c.).

Skarga kasacyjna funkcjonuje nie tylko w procesie, ale także w postępowaniu nieprocesowym (art. 519¹ k.p.c.), w postępowaniu o ustalenie, że orzeczenie sądu państwa obcego podlega albo nie podlega uznaniu (art. 1148¹ § 3 k.p.c.), w postępowaniu o nadanie klauzuli wykonalności orzeczeniu sądu państwa obcego nadającego się do wykonania w drodze egzekucji (art. 1151¹ § 3 k.p.c.), w postępowaniu ze skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego (art. 1207 § 2 k.p.c.), w postępowaniu o uznanie albo stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego albo ugody zawartej przed sądem polubownym (art. 1215 § 3 k.p.c.).

Szerzej o instytucji skargi kasacyjnej - por. T. Wiśniewski, Przebieg procesu cywilnego, LEX/el., Rozdział siódmy. Skarga kasacyjna. I. Uwagi wstępne dotyczące charakteru prawnego skargi kasacyjnej.

Przez wzgląd na interes publiczny, któremu służyć ma postępowanie kasacyjne, w art. 398¹ § 1 k.p.c. przewidziano legitymację do wniesienia skargi kasacyjnej nie tylko dla stron procesu, ale także dla Prokuratora Generalnego, Rzecznika Praw Obywatelskich lub Rzecznika Praw Dziecka. Zgodnie jednak z art. 398¹ § 2 k.p.c. wniesienie skargi kasacyjnej przez stronę wyłącza - w zaskarżonym zakresie - możliwość wniesienia skargi kasacyjnej przez Prokuratora Generalnego, Rzecznika Praw Obywatelskich lub Rzecznika Praw Dziecka.

W procesie na podstawie art. 398¹ § 1 k.p.c. skarga kasacyjna przysługuje od wydanego przez sąd drugiej instancji prawomocnego wyroku lub postanowienia w przedmiocie odrzucenia pozwu albo umorzenia postępowania kończących postępowanie w sprawie. Zaskarżeniu skargą kasacyjną podlegają zatem następujące orzeczenia sądu drugiej instancji:

1. wyrok oddalający apelację;

2. wyrok zmieniający wyrok sądu pierwszej instancji;

3. postanowienie uchylające wyrok sądu pierwszej instancji i odrzucające pozew;

4. postanowienie uchylające wyrok sądu pierwszej instancji i umarzające postępowanie w sprawie;

5. postanowienie oddalające zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji odrzucające pozew;

6. postanowienie oddalające zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji umarzające postępowanie w sprawie;

7. postanowienie odrzucające pozew w wyniku uwzględnienia zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji odmawiające odrzucenia pozwu.

Skarga kasacyjna przysługuje od powyższych orzeczeń także w przypadku, gdy zostały wydane na skutek skargi o wznowienie postępowania. Skarga kasacyjna nie przysługuje zaś w przypadku, gdy orzeczenie takie zostało wydane przez Sąd Najwyższy po przejęciu sprawy do rozpoznania na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.

Natomiast na wyrok sądu drugiej instancji uchylający wyrok sądu pierwszej instancji i przekazujący sprawę do ponownego rozpoznania przysługuje zażalenie do Sądu Najwyższego na podstawie art. 394¹ § 1¹ k.p.c. Podobnie zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na postanowienia sądu drugiej instancji odrzucające skargę kasacyjną stosownie do art. 394¹ § 1 k.p.c., albo odrzucające apelację czy umarzające jedynie postępowanie apelacyjne na podstawie art. 394¹ § 3 k.p.c.

Podobnie jak w przypadku apelacji, w drodze skargi kasacyjnej co do zasady nie można kwestionować jedynie samego uzasadnienia wyroku sądu drugiej instancji, zgadzając się jednocześnie z jego sentencją, za wyjątkiem przypadków, gdy pozwany kwestionował istnienie dochodzonego roszczenia, a powództwo zostało oddalone jedynie ze względu na brak wymagalności tego roszczenia i ocenę taką zaakceptował sąd drugiej instancji albo gdy przyczyną oddalenia powództwa było uwzględnienie zarzutu - zgłoszonego jako ewentualny - umorzenia dochodzonej wierzytelności ze względu na dokonane przez pozwanego potrącenie, którego trafność uznał sąd drugiej instancji (por. orzeczenie SN z dnia 1 grudnia 1961 r., IV CR 212/61, OSNC 1963, nr 6, poz. 120).

Jeśli chodzi o zawarte w orzeczeniu sądu drugiej instancji postanowienie w przedmiocie zwrotu kosztów procesu, to w myśl art. 394² § 1 k.p.c. przysługuje na nie zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji. Niemniej jednak w przypadku uchylenia orzeczenia sądu drugiej instancji przez Sąd Najwyższy w wyniku uwzględnienia skargi kasacyjnej, uchylenie będzie dotyczyło również rozstrzygnięcia w przedmiocie kosztów procesu jako akcesoryjnego względem orzeczenia o przedmiocie procesu.

Ze względu na różnicę przy doręczaniu odpisu orzeczenia wraz z uzasadnieniem, otwierającego stronie termin do wniesienia skargi kasacyjnej, niniejszy schemat obrazuje jedynie wniesienie skargi kasacyjnej od postanowień sądu drugiej instancji podlegających zaskarżeniu skargą kasacyjną i wydanych na posiedzeniu niejawnym. W rachubę wchodzą tutaj przede wszystkim postanowienia sądu drugiej instancji w przedmiocie odrzucenia pozwu lub umorzenia postępowania w sprawie, wydane po rozpoznaniu zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji, co z reguły odbywa się na posiedzeniu niejawnym, zgodnie z art. 397 § 1 k.p.c., oraz postanowienie sądu drugiej instancji uchylające wyrok sądu pierwszej instancji i odrzucające pozew lub umarzające postępowanie w sprawie, wydane po rozpoznaniu apelacji na posiedzeniu niejawnym stosownie do art. 374 k.p.c.

Warunkiem dopuszczalności każdego środka zaskarżenia jest istnienie (w sensie procesowym) orzeczenia stanowiącego substrat zaskarżenia. Przyjmuje się, że z orzeczeniem nieistniejącym (sententia non existens) mamy do czynienia w razie braku uprawnień sędziowskich każdego z członków składu orzekającego, braku strony przeciwnej w procesie oraz braku przewidzianych w ustawie konstytutywnych składników orzeczenia (por. T. Wiśniewski, komentarz do art. 367 k.p.c. (w:) H. Dolecki, T. Wiśniewski (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, LEX/el.).

Z reguły postanowienie sądu drugiej instancji w przedmiocie odrzucenia pozwu lub umorzenia postępowania w sprawie, po rozpoznaniu zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji, wydawane jest na posiedzeniu niejawnym zgodnie z art. 397 § 1 k.p.c. (w rachubę wchodzą: postanowienie oddalające zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji odrzucające pozew; postanowienie oddalające zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji umarzające postępowanie w sprawie; postanowienie odrzucające pozew w wyniku uwzględnienia zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji odmawiające odrzucenia pozwu). Swój procesowy byt uzyskuje zatem z chwilą podpisania sentencji przez członków składu orzekającego. Zgodnie z art. 397 § 1¹ k.p.c. uzasadnienie takiego postanowienia sporządza się z urzędu, a w myśl art. 387 § 3 w zw. z art. 397 § 2 k.p.c., wobec braku ogłoszenia sentencji postanowienia, jego odpis wraz z uzasadnieniem doręcza się obu stronom także z urzędu.

W art. 398⁵ §1 k.p.c. przewidziany został dwumiesięczny termin do wniesienia skargi kasacyjnej, liczony od dnia doręczenia stronie skarżącej orzeczenia wraz z uzasadnieniem. Stąd z chwilą doręczenia stronie odpisu postanowienia sądu drugiej instancji, wydanego na posiedzeniu niejawnym, w przedmiocie odrzucenia pozwu lub umorzenia postępowania w sprawie, po rozpoznaniu zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji, rozpoczyna się względem strony bieg dwumiesięcznego terminu do wniesienia skargi kasacyjnej.

Jeśli natomiast chodzi o okres czasu od chwili wydania takiego postanowienia do chwili doręczenia stronie jego odpisu wraz z uzasadnieniem, to pomimo tego, że substrat zaskarżenia w okresie tym już istnieje, w judykaturze Sądu Najwyższego przyjmuje się, iż skarga kasacyjna wniesiona przed doręczeniem stronie odpisu orzeczenia sądu drugiej instancji wraz z uzasadnieniem podlega odrzuceniu (por. postanowienie SN z dnia 26 kwietnia 2001 r., II CZ 146/00, LEX nr 48097; postanowienie SN z dnia 21 września 2011 r., I CZ 59/11, LEX nr 964456).

Nie można jednak pomijać sytuacji, gdy postanowienie sądu drugiej instancji w przedmiocie odrzucenia pozwu lub umorzenia postępowania, po rozpoznaniu zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji, zostanie wydane na posiedzeniu jawnym (art. 148 § 2 k.p.c.). Może to mieć miejsce w razie potrzeby wysłuchania stron lub przeprowadzenia postępowania dowodowego przy rozpoznawaniu zażalenia albo w przypadku połączenia w sądzie drugiej instancji sprawy z apelacji i z zażalenia do wspólnego rozpoznania (art. 219 w zw. z art. 391 § 1 i art. 397 § 2 k.p.c.). Wówczas zgodnie z art. 387 § 3 w zw. z art. 397 § 2 k.p.c. odpis postanowienia sądu drugiej instancji wraz z uzasadnieniem doręcza się stronie, która w terminie tygodniowym, liczonym od dnia jego ogłoszenia, zgłosiła wniosek o jego doręczenie wraz z uzasadnieniem. Zgłoszenie takiego wniosku jest z kolei warunkiem koniecznym do otwarcia biegu terminu do wniesienia skargi kasacyjnej (por. postanowienia SN: z dnia 10 października 2012 r., I CZ 100/12, LEX nr 1232736; z dnia 24 sierpnia 2007 r., I CZ 89/07, LEX nr 896532; z dnia 10 lutego 1997 r., I CZ 2/97, LEX nr 1227941; z dnia 23 stycznia 1997 r., I CZ 28/96, LEX nr 50562).

Por. Wniesienie skargi kasacyjnej od orzeczenia sądu drugiej instancji wydanego na skutek apelacji.

Podobnie na posiedzeniu niejawnym może zostać wydane postanowienie sądu drugiej instancji uchylające wyrok sądu pierwszej instancji i odrzucające pozew lub umarzające postępowanie w sprawie. Dojdzie do tego wtedy, gdy wobec nieważności postępowania apelacja zostanie rozpoznana na posiedzeniu niejawnym w myśl art. 374 k.p.c. Wówczas uzasadnienie takiego postanowienia sporządza się z urzędu zgodnie z art. 387 § 1 k.p.c., a w myśl art. 387 § 3 k.p.c., ze względu na braku ogłoszenia sentencji postanowienia, jego odpis wraz z uzasadnieniem doręcza się obu stronom również z urzędu, co otwiera termin do wniesienia skargi kasacyjnej przewidziany w art. 398⁵ §1 k.p.c.