Bełczącki Robert Marek, Uchylenie przez sąd pierwszej instancji orzeczenia zaskarżonego zażaleniem

Uchylenie przez sąd pierwszej instancji orzeczenia zaskarżonego zażaleniem

Względna dewolutywność zażalenia wniesionego na podstawie art. 394 § 1 k.p.c., w myśl art. 395 § 2 k.p.c., oznacza, że rozpoznanie zażalenia, co do zasady, objęte jest kognicją sądu drugiej instancji, z wyjątkiem przypadków, gdy zażalenie zarzuca nieważność postępowania lub jest oczywiście uzasadnione, kiedy to sąd pierwszej instancji, który wydał zaskarżone zażaleniem orzeczenie, może je uchylić i w miarę potrzeby rozpoznać sprawę na nowo.

Odstępstwo od związania sądu pierwszej instancji własnym postanowieniem (art. 358 k.p.c.) usprawiedliwia wzgląd na postulat ekonomii i szybkości postępowania. Artykuł 395 § 2 k.p.c. powinien być stosowany niezależnie od wniosku strony (por. T. Wiśniewski, Komentarz do art. 395 k.p.c. [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. II, red. T. Wiśniewski, Warszawa 2021, LEX).

Sąd pierwszej instancji, który wydał zaskarżone postanowienie, stosuje art. 395 § 2 k.p.c. dopiero po stwierdzeniu dopuszczalności zażalenia.

Według art. 395 § 1 k.p.c. w przypadku wniesienia zażalenia sąd pierwszej instancji powinien niezwłocznie przedstawić je wraz z aktami sądowi właściwemu do jego rozpoznania.

Niemniej od 1.07.2023 r. sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, odrzuca w składzie jednego sędziego zażalenie spóźnione lub z mocy prawa niedopuszczalne.

Poprzednio, od 7.11.2019 r. do 30.06.2023 r., uprawniony do dokonywania kontroli dopuszczalności zażalenia z reguły był wyłącznie sąd właściwy do jego rozpoznania (z dniem 7.11.2019 r. uchylony został bowiem art. 370 k.p.c., znajdujący zastosowanie względem zażalenia w zw. z art. 397 § 2 zd. 1 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym przed tym dniem, pozwalający sądowi pierwszej instancji odrzucić niedopuszczalne zażalenie).

Zmiana art. 395 § 1 k.p.c. dokonana z dniem 1.07.2023 r. sprawiła, że sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, ponownie stał się uprawniony i zobowiązany do dokonywania kontroli dopuszczalności zażalenia, tyle tylko, że w zakresie ograniczonym do ustalenia dopuszczalności zażalenia z mocy prawa oraz ze względu na zachowanie terminu do wniesienia zażalenia.

Z uzasadnienia projektu ustawy z dnia 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw wynika, że przez niedopuszczalność zażalenia z mocy prawa ustawodawca rozumiał zwłaszcza sytuacje, gdy do sądu pierwszej instancji wpływa zażalenie na określony rodzaj czynności sądu, mimo że przepis ustawy w ogóle nie przewiduje możliwości zaskarżania tej kategorii czynności. Nie dotyczy to natomiast sytuacji, w których zażalenie jest dotknięte brakami formalnymi lub fiskalnymi. Wówczas nie sposób uznać zażalenia za niedopuszczalne z mocy samego prawa, a ewentualna decyzja o odrzuceniu go powinna zostać poprzedzona wezwaniem do uzupełnienia braków przez właściwy sąd, tj. sąd drugiej instancji (por. druk sejm. nr 2650, IX kadencja).

Powyższe wyjaśnienie pozwala na przyjęcie, że jako zażalenie niedopuszczalne z mocy prawa, podlegające odrzuceniu przez sąd pierwszej instancji, który wydał zaskarżone postanowienie, traktować można nie tylko zażalenie wniesione w przypadku, gdy przepis ustawy nie przewiduje zażalenia na dane postanowienie lub nie pozwala na jego wniesienie, ale także zażalenie przewidziane w ustawie, niemniej wniesione przez stronę, która nie zgłosiła skutecznego wniosku o sporządzenie pisemnego uzasadnienia zaskarżonego postanowienia i doręczenie tego postanowienia wraz z pisemnym uzasadnieniem, gdy nie zachodzi wyjątek od obowiązku zgłoszenia takiego wniosku, a ponadto zażalenie wniesione przez podmiot do tego nieuprawniony w ogóle lub w takiej konfiguracji procesowej, jaka zaistniała w rozpoznawanej sprawie, w szczególności przez podmiot pozbawiony gravaminis (por. uchwała SN (7) z 15.05.2014 r., III CZP 88/13, OSNC 2014/11, poz. 108, LEX nr 1467203, której nadano moc zasady prawnej) albo w sytuacji, gdy zaskarżone zażaleniem postanowienie nie rozstrzyga o żądaniu kwestionowanym przez skarżącego w zażaleniu.

Natomiast w odniesieniu do kontroli dopuszczalności zażalenia ze względu na zachowanie terminu do jego wniesienia z uzasadnienia projektu ustawy z dnia 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw wynika, że sąd pierwszej instancji nie powinien rozpoznawać wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia zażalenia, gdyż to nie on jest adresatem zażalenia (por. druk sejm. nr 2650, IX kadencja).

Wyjaśnienie to nie jest logiczne w sytuacji, gdy przyznaje się sądowi pierwszej instancji kompetencję do ustalenia niedopuszczalności zażalenia z mocy prawa albo wniesienia go jedynie dla zwłoki w postępowaniu.

W związku z tym nasuwają się jednak dwie uwagi.

Po pierwsze, rozwiązanie polegające na przyznaniu wyłącznie sądowi drugiej instancji uprawnienia do oceny kwestii związanych z przywróceniem terminu do wniesienia zażalenia z pewnością pozwala uniknąć ryzyka rozbieżnych ocen sądów obu instancji w tym zakresie.

Warto przypomnieć, że jeśli wniosek o przywrócenie terminu do wniesienia zażalenia został uwzględniony przez sąd pierwszej instancji, sąd drugiej instancji w ramach badania dopuszczalności wniesionego zażalenia uprawniony jest do zbadania z urzędu zasadności przywrócenia tego terminu. Jeżeli uzna, że przywrócenie terminu było niezasadne, odrzuci wniesione zażalenie (por. uchwała 7 sędziów SN z dnia 30 stycznia 1968 r., III CZP 77/67, OSNC 1968, nr 12, poz. 202, LEX nr 757; postanowienie SN z dnia 21 maja 1998 r., III CKN 471/97, OSP 1999, z. 4, poz. 83, LEX nr 35547; postanowienie SN z dnia 12 marca 1999 r., I CKN 1422/98, niepubl., LEX nr 50722).

Natomiast niezaskarżalne postanowienie sądu pierwszej instancji oddalające wniosek o przywrócenie terminu do wniesienia zażalenia może być kwestionowane przez skarżącego na podstawie art. 380 k.p.c. w zażaleniu na postanowienie odrzucające zażalenie ze względu na uchybienie terminowi do jego wniesienia (por. uchwała 7 sędziów SN z dnia 31 maja 2000 r., III ZP 1/00, OSNC 2001, nr 1, poz. 1, LEX nr 40096).

Przyjęcie właściwości sądu pierwszej instancji do rozpoznania wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia zażalenia wniesionego na podstawie art. 394 § 1 k.p.c. nie koresponduje jednak z właściwością sądu drugiej instancji do rozpatrzenia wniosku o zwolnienie od opłaty sądowej od takiego zażalenia (wniosek o zwolnienie od opłaty sądowej od zażalenia wniesionego na podstawie art. 394 § 1 k.p.c., złożony wraz z zażaleniem, rozpoznaje sąd drugiej instancji - por. uchwała SN z dnia 18 lutego 2021 r., III CZP 14/20, OSNC 2021, nr 7-8, poz. 47, LEX nr 3126223).

Z kolei w przypadku zażalenia wniesionego bezpośrednio do sądu drugiej instancji właściwego funkcjonalnie do jego rozpoznania, postulat sprawności postępowania zażaleniowego przemawia za przyznaniem temu sądowi uprawnienia do rozpoznania wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia zażalenia.

Art. 369 § 3 k.p.c., stosowany odpowiednio w postępowaniu zażaleniowym w myśl art. 397 § 3 k.p.c., pozwala na przyjęcie, że termin do wniesienia zażalenia zostaje zachowany także wówczas, gdy w terminie tym zażalenie zostanie wniesione bezpośrednio do sądu drugiej instancji właściwego funkcjonalnie do jego rozpoznania (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 2015 r., III CZP 100/14, OSNC 2015/12/136, Lex nr 1659243). Wówczas sąd drugiej instancji zawiadamia sąd pierwszej instancji o wniesieniu zażalenia i żąda przedstawienia akt sprawy, chyba że zachodzą podstawy do zastosowania art. 395 § 2 k.p.c. – wtedy niezwłocznie przesyła zażalenie sądowi pierwszej instancji.

Niemniej za przyznaniem sądowi pierwszej instancji uprawnienia do rozpoznania wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia zażalenia także w takim wypadku przemawiają względy gwarancyjne, skoro postanowienie sądu drugiej instancji odrzucające zażalenie wniesione na podstawie art. 394 § 1 k.p.c. nie podlega zaskarżeniu zażaleniem ani do Sądu Najwyższego, ani do innego składu sądu drugiej instancji. Kwestia ta jest więc dyskusyjna.

Po drugie, uzasadnienie projektu ustawy z dnia 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw nie wskazuje na ograniczenie kompetencji sądu pierwszej instancji w odniesieniu do przywrócenia terminu do wniesienia wniosku o sporządzenie pisemnego uzasadnienia postanowienia i doręczenie postanowienia z pisemnym uzasadnieniem, w sytuacji gdy wniesienie zażalenia musi być poprzedzone takim wnioskiem. Brak więc podstaw, aby przyjmować tego rodzaju ograniczenie.

Sąd pierwszej instancji uprawniony i zobowiązany jest ponadto do dokonywania kontroli dopuszczalności zażalenia ze względu na wniesienie go jedynie dla zwłoki w postępowaniu według art. 394³ § 1 i 2 k.p.c.

W myśl tych przepisów niedopuszczalne jest zażalenie wniesione jedynie dla zwłoki w postępowaniu, a za takie uważa się drugie i dalsze zażalenie wniesione przez tę samą stronę na to samo postanowienie oraz zażalenie na postanowienie wydane w wyniku czynności wywołanych wniesieniem przez tę samą stronę wcześniejszego zażalenia, chyba że okoliczności sprawy wykluczają tę ocenę.

Kompetencję do przypisania skarżącemu działania jedynie w celu zwłoki w postępowaniu ma także sąd pierwszej instancji, który wydał postanowienie zaskarżone zażaleniem (por. M. Romańska, Komentarz do art. 394³ k.p.c. w: T. Zembrzuski (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym. Przepisy przejściowe. Komentarz do zmian. Tom I i II, Opublikowano: WKP 2020, Lex).

Na podstawie art. 394³ § 3 k.p.c. zażalenia wniesionego jedynie dla zwłoki w postępowaniu sąd pierwszej instancji nie przedstawia sądowi właściwemu, ale pozostawia je w aktach sprawy bez żadnych dalszych czynności.

Dopiero ustalenie, że zażalenie nie zostało wniesione jedynie dla zwłoki w postępowaniu w myśl art. 394³ § 1 i 2 k.p.c., a ponadto, że nie jest niedopuszczalne z mocy prawa oraz że jest dopuszczalne ze względu na zachowanie terminu do jego wniesienia, aktualizuje możliwość zastosowania art. 395 § 2 k.p.c. przez sąd pierwszej instancji.

Artykuł 395 § 2 k.p.c. przewiduje skierowanie zażalenia wniesionego na podstawie art. 394 § 1 k.p.c. do rozpoznania przez sąd drugiej instancji dopiero wtedy, gdy brak jest podstaw do przyjęcia, że w sprawie zachodzi nieważność postępowania, którą zarzuca się w zażaleniu, lub gdy zażalenie nie jest oczywiście uzasadnione.

Chociaż w przepisie tym użyto sformułowania „jeżeli zażalenie zarzuca nieważność postępowania”, to jednak nie powinno budzić wątpliwości, że znajduje on zastosowanie jedynie wtedy, gdy zarzut taki jest trafny. W rachubę wchodzić może jednak nie tylko uwzględnienie tej przyczyny nieważności postępowania, która podniesiona została w zażaleniu, ale także innej, o której w zażaleniu nie wspomina się (por. T. Wiśniewski, Komentarz do art. 395 k.p.c., w: Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. II, red. T. Wiśniewski, Warszawa 2021, Lex)