Stefański Ryszard A., Stosowanie zakazu opuszczania kraju

Stosowanie zakazu opuszczania kraju

Zakaz opuszczania kraju zgodnie z art. 277 § 1 k.p.k. może mieć postać:

1) zakazu prostego opuszczania kraju (interdictio simplex),

2) zakazu złożonego opuszczania kraju (interdictio multiplex) połączonego z:

a) zatrzymaniem dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy lub

b) zakazem wydania takiego dokumentu.

Zakaz prosty opuszczania kraju jest wyrażoną w procesowej formie dyrektywą organu procesowego zabraniającą oskarżonemu wyjazdu poza granice kraju. W okresie jego trwania oskarżony z żadnego powodu nie może opuścić kraju. W wypadku gdyby ważne względy przemawiały za jego wyjazdem za granicę, może to nastąpić po uchyleniu tego środka. Gwarancją, iż oskarżony będzie stosował się do zakazu, jest groźba zmiany tego środka na surowszy.

Zakaz złożony opuszczania kraju występuje w dwóch formach poprzez połączenie z:

a) zatrzymaniem paszportu lub innego dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy (art. 277 § 1 k.p.k.),

b) zakazem wydania takiego dokumentu (art. 277 § 1 in fine k.p.k.).

Forma zakazu uzależniona jest od tego, czy oskarżony ma paszport lub inny dokument uprawniający do przekroczenia granicy. Jeżeli sprawca ma tego rodzaju dokument, to zakaz może być połączony z jego zatrzymaniem, a w wypadku nieposiadania go zakaz opuszczania kraju może również zawierać zakaz jego wydania.

Środek ten ma przeciwdziałać wyjazdowi oskarżonego za granicę. Może on spełniać ważną rolę w ograniczeniu stosowania tymczasowego aresztowania, umożliwia bowiem pozostawanie oskarżonego w kraju, zapobiegając utrudnianiu postępowania karnego przez ucieczkę za granicę; w zasadzie bez stosowania tymczasowego aresztowania można zapewnić stawiennictwo oskarżonego przed organem procesowym.

W razie orzeczenia zakazu opuszczania kraju połączonego z zatrzymaniem paszportu uprawnienia płynące z tego dokumentu ulegają zawieszeniu; sprawca nie może przekroczyć granicy w sposób legalny, gdyż nie posiada dokumentu urzędowego uprawniającego go do tego. Osoba, wobec której orzeczono taki środek, nie traci uprawnień do przekraczania granicy. Nie oddziałuje na treść uprawnień. Utratę uprawnień płynących z paszportu powoduje decyzja o unieważnieniu paszportu (art. 70 ust. 2 ustawy z dnia 27 stycznia 2022 r. o dokumentach paszportowych). Za takim rozumowaniem przemawia też fakt, że w razie uchylenia zakazu opuszczania kraju lub samego zatrzymania paszportu osoba, której dotyczył, odzyskuje paszport, a więc wszystkie uprawnienia z niego wynikające, bez wydawania jakiejkolwiek dodatkowej decyzji przez organ paszportowy.

Tymczasowe zatrzymanie paszportu należy do kompetencji tych organów prowadzących postępowanie karne, które nie mogą stosować zakazu opuszczania kraju. Organami tymi są Policja, która jest uprawniona do prowadzenia śledztw lub dochodzeń, oraz inne organy uprawnione do prowadzenia dochodzeń na podstawie przepisów szczególnych, np. ABW, CBA. Organy te mają uprawnienie do zatrzymania paszportu jedynie w postępowaniu, które same prowadzą.

Tymczasowe zatrzymanie paszportu polega na fizycznym jego odebraniu od oskarżonego i ma z reguły poprzedzać wydanie postanowienia o zakazie opuszczania kraju połączonego z zatrzymaniem paszportu. Przepis art. 277 § 2 k.p.k. nie ogranicza możliwości tymczasowego zatrzymania paszportu do tej postaci zakazu opuszczania kraju. Mowa jest w nim o wydaniu postanowienia „w przedmiocie, o którym mowa w § 1”, co wskazuje, iż chodzi o obie postaci zakazu opuszczania kraju. To pozwala wnioskować, że możliwości tymczasowego zatrzymania paszportu istnieją także w wypadku, gdy ma być zastosowany zakaz prosty opuszczania kraju. Możliwości te in praxi należy jednak odrzucić, mając na uwadze przede wszystkim cele tymczasowego zatrzymania paszportu. Środek ten realizuje dwa cele: po pierwsze ma uniemożliwić oskarżonemu wyjazd za granicę, a tym samym zapewnić jego udział w postępowaniu karnym, po drugie zmierza do wykonania przyszłego postanowienia o zakazie opuszczania kraju połączonego z zatrzymaniem paszportu.

Właśnie ten ostatni cel uzasadnia ograniczenie możliwości tymczasowego zatrzymania paszportu do wypadków, gdy zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że zostanie zastosowany zakaz opuszczenia kraju połączony z zatrzymaniem paszportu. Nie ma potrzeby zatrzymywania paszportu w sytuacji, gdy nie ma obawy, że oskarżony wykorzysta paszport w celu opuszczenia kraju i w ten sposób będzie uchylał się od wymiaru sprawiedliwości. Taka sytuacja zachodzi w przypadku, gdy sąd lub prokurator nie zamierzają stosować zakazu złożonego opuszczania kraju. Może jednak w praktyce dojść do sytuacji, że paszport zostanie tymczasowo zatrzymany, a sąd lub prokurator odstąpi od stosowania zakazu opuszczania kraju połączonego z zatrzymaniem paszportu lub zastosuje zakaz prosty opuszczania; może to wynikać z innej oceny zebranych dowodów wskazujących na sprawstwo oskarżonego lub okoliczności uzasadniających obawę jego ucieczki. W każdym razie w momencie stosowania przez organ procesowy tymczasowego zatrzymania paszportu muszą istnieć przesłanki do zastosowania zakazu opuszczania kraju połączonego z zatrzymaniem paszportu. Tymczasowe zatrzymanie paszportu cechuje się ze swej istoty tymczasowością; jest zatrzymaniem czasowym. Następuje do czasu wydania postanowienia w przedmiocie zakazu opuszczania kraju. Trwa zatem do czasu podjęcia przez prokuratora postanowienia o zastosowaniu zakazu opuszczania kraju lub odmowy wydania takiego postanowienia. W wypadku orzeczenia zakazu opuszczania kraju połączonego z zatrzymaniem paszportu przekształca się w ten środek, w razie zaś orzeczenia zakazu prostego opuszczenia kraju lub odmowy wydania zakazu tymczasowe zatrzymanie paszportu ustaje, a dokument ten podlega zwrotowi. Takie zatrzymanie paszportu nie może trwać jednak dłużej niż 7 dni. Ta granica została explicite określona przez ustawodawcę w art. 277 § 2 k.p.k. Treść art. 277 § 2 k.p.k. nie budzi wątpliwości, że może być tymczasowo zatrzymany nie tylko paszport, ale także inny dokument uprawniający do przekroczenia granicy.