Stefański Ryszard A., Stosowanie środków zapobiegawczych

Stosowanie środków zapobiegawczych

Środki zapobiegawcze to środki przymusu, stosowane w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego ciężkiego przestępstwa. Mają one przede wszystkim przeciwdziałać takiemu zachowaniu oskarżonego, które utrudni prawidłowy przebieg procesu karnego, a także wyjątkowo zapobiegać kontynuacji działalności przestępczej. Mają one charakter zapobiegawczy; wynika to z realizacji dwóch wskazanych wyżej celów.

Zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania polega na stworzeniu dla procesu karnego takich warunków, by mógł być prowadzony bez przeszkód i by zostały osiągnięte cele postępowania karnego. Potrzeba zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania odnosi się nie tylko do stadium dochodzenia lub śledztwa, ale i do postępowania sądowego.

Zastosowanie środka zapobiegawczego ma zapewnić, by w wyniku procesu karnego:

a) sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba, której nie udowodniono winy nie poniosła tej odpowiedzialności (art. 2 § 1 pkt 1). Środki te są stosowane wobec domniemanego sprawcy i w związku z tym zapewnienie prawidłowego toku postępowania karnego ma ułatwić wykrycie ewentualnych współsprawców przestępstwa;

b) przez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie karnym oraz ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa, zostały osiągnięte zadania postępowania karnego w zwalczaniu przestępstw, w zapobieganiu im oraz umacnianiu poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego (art. 2 § 1 pkt 2);

c) zostały uwzględnione prawnie chronione interesy pokrzywdzonego przy jednoczesnym poszanowaniu jego godności (art. 2 § 1 pkt 3);

d) rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie (art. 2 § 1 pkt 4).

Zapewnienie prawidłowego toku postępowania karnego ma też zmierzać do tego, by dokonano prawidłowych ustaleń faktycznych, na podstawie których podejmowane są rozstrzygnięcia.

Środki zapobiegawcze dzielą się na:

1) środki izolacyjne, których istotą jest pozbawienie wolności,

2) środki nieizolacyjne, polegające na pozbawieniu lub ograniczeniu oskarżonemu określonych praw, ale z pozostawieniem go na wolności; mogą powodować ograniczenie swobody poruszania się, praw majątkowych, zawodowych lub pracowniczych.

Kodeks postępowania karnego przewiduje tylko jeden środek izolacyjny, a mianowicie: tymczasowe aresztowanie (art. 258 k.p.k.), oraz następujące środki nieizolacyjne:

a) poręczenie majątkowe (art. 266 k.p.k.),

b) poręczenie społeczne (art. 271 k.p.k.),

c) poręczenie osobiste, zwane też poręczeniem osoby godnej zaufania (art. 272 k.p.k.),

d) dozór Policji (art. 275 § 1 k.p.k.),

e) warunkowy dozór Policji (art. 275 § 3 k.p.k.),

f) nakaz okresowego opuszczenia lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (art. 275a k.p.k.),

g) zawieszenie oskarżonego w określonej działalności (art. 276 k.p.k.),

h) zakaz zbliżania się do pokrzywdzonego na wskazaną odległość, zakaz kontaktów lub zakaz publikacji, w tym za pośrednictwem systemów informatycznych lub sieci telekomunikacyjnych treści godzących w prawnie chronione dobra pokrzywdzonego, orzekany wobec oskarżonego o przestępstwo popełnione w stosunku do członka personelu medycznego lub osoby przybranej personelowi medycznemu do pomocy (art. 276a k.p.k.),

i) zakaz opuszczania kraju (art. 277 k.p.k.).

Środki zapobiegawcze można stosować w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego ciężkiego przestępstwa.

Cele te określają jednocześnie charakter środków zapobiegawczych; mają przede wszystkim charakter procesowy, a wyjątkowo zapobiegawczy (prewencyjny). Jednocześnie stanowią one ogólne przesłanki stosowania środków zapobiegawczych.

Środki zapobiegawcze w postępowaniu jurysdykcyjnym stosuje sąd, a w postępowaniu przygotowawczym sąd lub prokurator (art. 250 § 4 k.p.k.).Jedynie tymczasowe aresztowanie w obu postępowaniach stosuje sąd (art. 251 §1 k.p.k.).

Stosowanie środków zapobiegawczych jest uzależnione od wystąpienia realnego zagrożenia zakłócenia prawidłowego przebiegu procesu. Okoliczności faktyczne, ustalone w toku postępowania karnego, muszą świadczyć o istnieniu takiej obawy. Muszą one dotyczyć oskarżonego (podejrzanego), wobec którego stosowany jest środek, a nie innych osób.

Ogólna przesłanka w postaci zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego ciężkiego przestępstwa jest konsekwencją nadania środkom zapobiegawczym, a w szczególności tymczasowemu aresztowaniu, nie tylko charakteru ściśle procesowego, ale i zapobiegawczego (prewencyjnego). „To wyjątkowe odstępstwo od czysto procesowego charakteru środków zapobiegawczych - czytamy w uzasadnieniu projektu k.p.k. - uznano za wskazane, ponieważ organy ścigania karnego nie powinny pozostawać bezczynne oraz bezsilne w takich wypadkach, w których zachodzi poważna obawa, że oskarżony ponownie dokona ciężkiego przestępstwa, którego skutki mogą być nieodwracalne dla osób nim dotkniętych, np. dokona poprzednio usiłowanego zabójstwa kierując się silnym uczuciem zemsty albo ponownie wywoła groźny w skutkach pożar”. Słusznie podkreślano w doktrynie, że organy procesowe nie mogą być pozbawione możliwości reagowania w takich wypadkach, w których pobudki, zachowanie się, cechy osobowości domniemanego sprawcy czynu w dużym stopniu uzasadniają obawę popełnienia nowego ciężkiego przestępstwa, a społeczeństwo, narażone na niebezpieczeństwo ze strony zdemoralizowanych lub przesiąkniętych uczuciami zemsty i nienawiści do poszczególnych osób lub całych grup ludności domniemanych przestępców, musi dysponować odpowiednimi środkami ochrony.

Zastosowanie środka zapobiegawczego jest dopuszczalne w razie zaistnienia przesłanki ogólnej (art. 249 § 1 k.p.k.) i szczególnej (art. 258 k.p.k.); musi wystąpić co najmniej jedna przesłanka ogólna i jedna szczególna, z tym że zawsze musi istnieć duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo (przesłanka materialna). Do zastosowania środka zapobiegawczego konieczne jest zatem wystąpienie równocześnie dwóch przesłanek z art. 249 § 1 k.p.k. i co najmniej jednej z art. 258 k.p.k.; nie mają znaczenia takie okoliczności, jak główna rola w przestępstwie, znaczne nasilenie złej woli, stopień społecznej szkodliwości, jako że są to okoliczności należące do wymiaru kary.

Zastosowanie środka zapobiegawczego może nastąpić tylko wtedy, gdy zebrane w postępowaniu dowody uzasadniają duże prawdopodobieństwo popełnienia przez oskarżonego zarzucanego mu przestępstwa (J. Izydorczyk: „Prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa” oraz jego stopnie w polskim procesie karnym na podstawie k.p.k. z 1997 r., w: Funkcje procesu karnego. Księga jubileuszowa Prof. J. Tylmana. Pod red. T. Grzegorczyka, Warszawa 2011, s. 175–182). Popełnienie przez oskarżonego przestępstwa jest podstawową przesłanką stosowania tych środków, na co wskazuje podkreślenie w art. 249 § 1 k.p.k., że środki zapobiegawcze można stosować tylko wtedy, gdy jest ona spełniona. Dopuszczenie się przez oskarżonego przestępstwa nie musi być pewne, czyli fakt ten na podstawie zebranych dowodów nie musi być w stu procentach ustalony, ustawa dopuszcza bowiem taką decyzję, gdy „zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo” (art. 249 § 1 in fine k.p.k.). Niezbędne jest istnienie dużego prawdopodobieństwa wyczerpania przez oskarżonego wszystkich znamion przestępstwa. Zasadnie zwraca się uwagę w orzecznictwie, że Przy ustaleniu „dużego prawdopodobieństwa” w rozumieniu art. 249 § 1 k.p.k. popełnienia przestępstwa prowadzący postępowanie musi dysponować takimi dowodami, które stwarzają stan uprawdopodobnienia zbliżony do pewności (wyrok SA w Warszawie z dnia 1 czerwca 2009 r.- II AKa 98/09, OSN Prok. i Pr. 2010, Nr 9, poz. 26).

Stosowanie i utrzymywanie środka zapobiegawczego w stosunku do osób, co do których czynu istnieją wątpliwości, czy posiada on cechy przestępstwa, jest niedopuszczalne. Ocena dowodów jest tymczasowa i może ona ulec zmianie w toku dalszego postępowania. Dokonuje się oceny dowodów w takim jedynie zakresie, jaki niezbędny jest do ustalenia, czy w chwili dokonywania oceny istnieją podstawy do stwierdzenia przesłanek, określonych w art. 249 § 1 k.p.k. Oceny wartości i znaczenia wszystkich zebranych dowodów, a także trafności kwalifikacji prawnej, dokona sąd właściwy do rozpoznania sprawy. Duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo, jest wymagane do zastosowania każdego środka zapobiegawczego, a nie tylko tymczasowego aresztowania. Istotnym elementem tej oceny jest perspektywa skazania oskarżonego za zarzucane mu przestępstwo (A. Kiełtyka: Uwagi o podstawie ogólnej tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym, Rzesz. ZN 2001, Nr 30, s. 268–285,) Organ stosujący środek zapobiegawczy bada też prawidłowość kwalifikacji prawnej czynu, który jest podstawą jego stosowania. Słusznie Sąd Najwyższy wskazał, że Orzekając, na etapie postępowania przygotowawczego, w przedmiocie zastosowania albo przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania, sąd jest zobowiązany do oceny trafności przyjętej przez oskarżyciela publicznego kwalifikacji prawnej czynu zarzucanego podejrzanemu. Ocena ta powinna być dokonywana w kontekście ustawowych przesłanek tymczasowego aresztowania (uchwała składu 7 sędziów SN z 27 stycznia 2011 r.- I KZP 23/10, OSNKW 2011, Nr 1, poz. 1 z glosą częściowo krytyczną W. Zalewskiego), Gd. Stud. Pr. - Prz.Orz. 2011, nr 3, s. 127–136 i uwagami aprobującymi R. A. Stefańskiego: Przegląd uchwał Izby Karnej Sądu Najwyższego w zakresie prawa karnego procesowego za 2011 r., Ius Novum 2012, Nr 3, s. 151–154).