Grzegorczyk Tomasz, Sporządzanie i wnoszenie zażalenia

Sporządzanie i wnoszenie zażalenia

Zażalenie jest jednym ze środków odwoławczych i aby mogło zostać rozpoznanie musi cechować się tzw. skutecznością. Skuteczności środka odwoławczego nie należy rozumieć w znaczeniu potocznym tego słowa. Jest to bowiem jedynie spowodowanie kontroli instancyjnej zaskarżonego rozstrzygnięcia lub innej czynności, a nie doprowadzenie do jego (jej) zmiany lub uchylenia. Dla skuteczności środka odwoławczego (w tym przypadku zażalenia) wymaga się spełnienia kilku warunków:

1) jego dopuszczalności (art. 425 § 1 k.p.k., art. 459 § 1 k.p.k., art. 466 § 1 k.p.k., art. 467 § 1 k.p.k.);

2) posiadania przez skarżącego uprawnienia do jego złożenia (art. 425 § 1 i 2 k.p.k., art. 459 § 3 k.p.k.);

3) zachowania odpowiedniej formy (art. 427 k.p.k., art. 428 k.p.k.), oraz

4) dochowania terminu zawitego (art. 422 k.p.k., 427 k.p.k., 460 k.p.k.).

W procedurze karnej niewłaściwe oznaczenie czynności procesowej, a zwłaszcza środka zaskarżenia, zgodnie z tzw. zasadą racjonalnego nieformalizmu (art. 118 k.p.k.), nie pozbawia tej czynności znaczenia prawnego (zob. T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym. Komentarz, Warszawa 2008, passim; J. Izydorczyk, Granice orzekania sądu odwoławczego w polskiej procedurze karnej, Łódź 2010, passim; St. Zabłocki, Postępowanie odwoławcze w kodeksie postępowania karnego po nowelizacji. Komentarz praktyczny, Warszawa 2003, s. 44).

Zgodnie z przepisem art. 459 § 3 k.p.k. zażalenie przysługuje stronom, a także osobie, której postanowienie bezpośrednio dotyczy, chyba że ustawa stanowi inaczej. Tak więc przepis szczególny może ograniczać takie uprawnienie tylko dla stron (przykładowo zwrot sprawy do uzupełnienia postępowania przygotowawczego - art. 345 § 3 k.p.k.) albo tylko dla innych niż strony podmiotów (np. zaskarżanie przez podmioty niebędące stronami wszelkich naruszeń ich praw postanowienia i zarządzenia zapadłe w postępowaniu przygotowawczym - art. 302 § 1 k.p.k.). Jednak jak się w doktrynie słusznie zauważa, np. postanowienie o kontroli korespondencji może skarżyć każdy dotknięty tą decyzją (art. 240 k.p.k.). Ponadto na postanowienie co do dowodów rzeczowych (po wydaniu postanowienia o umorzeniu lub warunkowym umorzeniu postępowania) zażalenie służy stronom, ale i osobie, która rości prawa do tych rzeczy (art. 323 § 2 k.p.k., art. 340 § 1 k.p.k., art. 342 § 4 k.p.k.). Jednakże gdyby przepadek przedmiotów orzeczono tytułem środka zabezpieczającego, osoba zgłaszająca swoje prawa do nich może dochodzić roszczeń tylko w postępowaniu cywilnym (zob. art. 340 § 3 k.p.k.). Ponadto niekiedy jest przewidziane ograniczenie zaskarżenia tylko dla określonej osoby z uwagi na charakter decyzji - przykładowo na utajnienie świadka zażalenie przysługuje tylko świadkowi i oskarżonemu, ewentualnie prokuratorowi (zob. art. 184 § 5 k.p.k.), a na zwrot aktu oskarżenia do uzupełnienia braków formalnych służy oskarżycielowi (zob. art. 337 § 2 k.p.k.). Podmiot uprawniony do wniesienia zażalenia może je sporządzić i wnieść samodzielnie, może też to uczynić przez pełnomocnika (zob. art. 87 § 2 k.p.k.); w tym drugim przypadku do zażalenia należy dołączyć upoważnienie do reprezentacji (zob. T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym. Komentarz, Warszawa 2008; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2011; J. Izydorczyk, Granice orzekania sądu odwoławczego w polskiej procedurze karnej, Łódź 2010, passim).

Z dniem 1 lipca 2015 roku Rozdział 50. kodeksu postępowania karnego nosi tytuł "Zażalenie i sprzeciw". Zmieniono też przepisy art. 460 k.p.k., art. 461 k.p.k. oraz 466 k.p.k. Jednakże zmiany dotyczą głównie kwestii związanych ze wskazaną zmianą tytułu przedmiotowego rozdziału, a więc i wprowadzenia do procesu referendarza sądowego i w konsekwencji środka zaskarżenia w postaci sprzeciwu (zob. nowy art. 93a k.p.k.). Zmiany dokonane z dniem 15 kwietnia 2016 roku dotyczą zaś art. 461 k.p.k. oraz art. 464 k.p.k. - co dotyczy kwestii odpisów oraz udziału w posiedzeniach sądu.

Zażalenie służy zaskarżaniu postanowień, zarządzeń oraz innych niż decyzje czynności procesowych (odnośnie założeń ustawodawcy co do modelu postępowania zażaleniowego zob. Nowe kodeksy karne z 1997 roku z uzasadnieniami, Warszawa 1997, s. 436; T. Grzegorczyk, Zażalenie w postępowaniu przygotowawczym po nowelizacji k.p.k., Prok. i Prawo 2008, nr 3, s. 5 i n.; M. Syta, Tryb rozpoznawania zażaleń w nowym kodeksie postępowania karnego, Prok. i Prawo 1998, nr 2).

Zażalenie służy na następujące decyzje i czynności:

1) wszelkie postanowienia zamykające drogę do wydania wyroku pod warunkiem, że ustawa nie wyłącza ich zaskarżalności (art. 459 § 1 k.p.k.; chodzi o takie postanowienia sądu lub postanowienia prokuratora, w efekcie którego powstaje sytuacja procesowa, w której pewne jest, że wydanie wyroku w danym postępowaniu już nie nastąpi - zob. postanowienie SN z dnia 21 czerwca 1996 r., V KZ 16/96, OSNKW 1996, nr 7–8, poz. 41);

2) wszelkie postanowienia co do środka zabezpieczającego (art. 459 § 2 k.p.k. - chodzi o każde postanowienie dotyczące zastosowania lub odmowy zastosowania takiego środka przewidziane w prawie karnym, jeżeli decyzje te nie są zawarte w wyroku - art. 354 pkt 2 k.p.k., art. 380 k.p.k. i art. 414 § 1–3 k.p.k.);

3) inne postanowienia, gdy przepis szczególny tak stanowi (art. 459 § 2 k.p.k.; przykładowo w przedmiocie zawieszenia postępowania na podstawie art. 22 § 2 k.p.k., w kwestii właściwości sądu na podstawie art. 35 § 3 k.p.k., czy też stwierdzające sprzeczność interesów oskarżonych bronionych przez jednego obrońcę - art. 85 § 2 k.p.k.);

4) zarządzenia zamykające drogę do wydania wyroku, dotyczące środka zabezpieczającego lub zaskarżalne z mocy przepisu szczególnego (art. 466 § 1 k.p.k.; przykładowo zarządzenie prezesa o odmowie przyjęcia wniosku o uzasadnienie wyroku [art. 422 § 3 k.p.k.], zarządzenie co do sprostowania omyłek w zarządzeniu - art. 105 § 4 k.p.k.);

5) wszelkie postanowienia i zarządzenia, lecz tylko w stadium przygotowawczym i jedynie wobec osób, które nie są stronami, gdy naruszają ich prawa lub interesy (art. 302 § 1 k.p.k.);

6) czynności lub zaniechania czynności w wypadkach przewidzianych w ustawie (art. 467 § 1 k.p.k.; są to czynności z działania lub zaniechania, gdy ustawa nakazuje określone działanie, a nie decyzje, i zażalenie służy na konkretne czynności, gdy ustawa to przewiduje, a nie na samo działanie organu; przykładowo będzie to zażalenie na zatrzymanie [art. 246 § 1 k.p.k.] lub też niedoręczenie w terminie 6 tygodni od zawiadomienia o przestępstwie zawiadomienia o wszczęciu albo odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego [na podstawie art. 306 § 3 k.p.k.]). Zob. T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym. Komentarz, Warszawa 2008; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2011; J. Izydorczyk, Granice orzekania sądu odwoławczego w polskiej procedurze karnej, Łódź 2010, passim).

Możliwość odwołania się od orzeczenia sądu pierwszej instancji (dwuinstancyjność) jest prawem strony, a nie jej obowiązkiem (qui non appellat, approbare videtur sententiam). Słusznie więc zauważa się w doktrynie, iż regułą w każdym procesie jest, że decyzja o zaskarżeniu orzeczenia pozostawiana jest stronie (i ma to być jej zdaniem orzeczenie nieprawidłowe); to sama strona dba o swoje interesy i decyduje o ewentualnym odwołaniu (zasada vigilantibus iura - por. J. Izydorczyk, Zasada prawdy a prekluzja dowodowa w postępowaniu karnym odwoławczym [w:] Zasada prawdy materialnej, red. Z. Sobolewski, G. Artymiak, Warszawa 2006, s. 283 i n.; K. Marszał, St. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, Katowice 2003 r., s. 521).