Dauter Bogusław, Przyznanie prawa pomocy osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej w zakresie całkowitym

Przyznanie prawa pomocy osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej w zakresie całkowitym

1. Przyznanie osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej prawa pomocy w zakresie całkowitym oznacza zwolnienie jej z obowiązku ponoszenia kosztów sądowych oraz ustanowienie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego.

2. Instytucja prawa pomocy stanowi system środków zapewniających korzystanie z prawa do sądu osobom, które nie są w stanie z uwagi na sytuację materialną ponieść tych opłat lub kosztów ustanowienia profesjonalnego pełnomocnika (por. uchwała 7 sędziów NSA z dnia 2 grudnia 2010 r., II GPS 2/10, wyrok TK z dnia 18 listopada 2020 r., SK 5/20, OTK-A 2020, nr 62).

Realizacja prawa do sądu została natomiast zagwarantowana m.in. przez art. 6 ust. 1 konwencji z dnia 4 listopada 1950 r. o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.), art. 14 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167).

Prawo do sądu zostało także wyrażone w art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.), zgodnie z którym każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Zasadę tę dopełniają zakaz zamykania drogi sądowej do dochodzenia naruszonych wolności lub praw (art. 77 ust. 2 Konstytucji) oraz prawo zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji wyrażone w art. 78 Konstytucji (por. np. M. Piłaszewicz, Prawo do sądu a prawo pomocy przewidziane w Prawie o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, M. Pod. 2009, nr 3; P. Gumiński, Prawo ubogich - zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu cywilnym i postępowaniu sądowoadministracyjnym, Edukacja Prawnicza 2008, nr 6; F. Kolańczyk, Sytuacja pełnomocnika z urzędu w postępowaniu sądowoadministracyjnym w przypadku jego ustanowienia po upływie terminu do dokonania czynności w postępowaniu sądowym, M. Praw. 2010, nr 21).

3. Przyznanie prawa pomocy nie może nastąpić z urzędu - jest to postępowanie incydentalne wszczęte na wniosek strony. Z tego powodu istotne jest, by rozstrzygnięcie nie wykraczało poza zakres prawa pomocy, o jaki strona wnosi. Dopuszczalne jest natomiast uwzględnienie wniosku strony w węższym zakresie, np. referendarz sądowy uznaje za zasadne zwolnienie jej od obowiązku uiszczenia opłat w części.

4. Jeśli w sentencji postanowienia nie jest wyraźnie oznaczony zakres przyznawanego zwolnienia od obowiązku uiszczenia kosztów sądowych, oznacza to całkowite zwolnienie z obowiązku wnoszenia zarówno opłat sądowych, jak i ponoszenia wydatków (art. 241 p.p.s.a.).

5. Na podstawie wcześniej obowiązującej regulacji kompetencję do wydania rozstrzygnięcia w tym zakresie posiadał wojewódzki sąd administracyjny oraz referendarz sądowy. Wraz z dniem 15 sierpnia 2015 r. weszła w życie ustawa z dnia 9 kwietnia 2015 r. o zmianie ustawy - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, której celem jest m.in. usprawnienie, uproszczenie i zapewnienie szybkości postępowania przed sądem administracyjnym, zarówno w pierwszej jak i w drugiej instancji.

W ramach przeprowadzonych zmian nastąpiło zwiększenie uprawnień i kompetencji referendarzy sądowych, w tym w zakresie postępowania w przedmiocie prawa pomocy. W wyniku nowelizacji przyjęto jako zasadę orzekanie w zakresie prawa pomocy przez referendarzy sądowych. Wydanie orzeczenia w powyższym zakresie przez sąd zostało silnie ograniczone i sprowadzone do wyjątkowych sytuacji procesowych. W konsekwencji wydanie przez sąd postanowienia o przyznaniu prawa pomocy osobie prawnej w zakresie całkowitym wystąpi tylko w wyjątkowych sytuacjach. Na postanowienie sądu w powyższym przedmiocie przysługuje zażalenie (art. 258 § 4 in fine p.p.s.a.).

Przewodniczący zgodnie z treścią art. 258 § 4 p.p.s.a. może skierować sprawę do rozpoznania przez sąd na posiedzeniu niejawnym tylko w przypadku zaistnienia szczególnie uzasadnionego przypadku. Ustawodawca nie definiuje pojęcia „szczególnie uzasadnionego przypadku”; nie wskazuje też na jakikolwiek przykład sytuacji procesowej spełniającej tę cechę.

Za taki przykład można uznać sytuację, w której nie jest obiektywnie możliwe rozpoznanie sprawy w przedmiocie prawa pomocy przez referendarza sądowego. Taka okoliczność wystąpi np. wtedy gdy w danym sądzie administracyjnym na skutek braku mianowania nie wykonuje czynności, o których mowa w art. 27 § 1 p.u.s.a. referendarz sądowy, gdy zastosowanie znajdzie instytucja wyłączenia referendarza sądowego (por. M. Jagielska, J. Jagielski, P. Gołaszewski [w:] red. R. Hauser, M. Wierzbowski; Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Komentarz; Warszawa 2015, s. 1046), czy też zachodzi inny szczególny przypadek, który wymaga orzekania w tym zakresie przez sąd.

Zaistnienie szczególnie uzasadnionego przypadku nie obliguje do skierowania sprawy do rozpoznania przez sąd a jedynie pozostawia taką możliwość.

6. Stronie przysługuje możliwość zaskarżenia postanowienia referendarza sądowego o przyznaniu i odmowie przyznania prawa pomocy a także umorzeniu postępowania w sprawie przyznania prawa pomocy poprzez wniesienie sprzeciwu w terminie siedmiu dni od dnia doręczenia rozstrzygnięcia (art. 259 § 1 p.p.s.a.).

1. Uprawnionym do złożenia wniosku o udzielenie prawa pomocy jest strona (art. 32 p.p.s.a.), a także uczestnik postępowania (art. 33 w zw. z art. 12 p.p.s.a.). Strona może wnosić o udzielenie prawa pomocy poprzez zwolnienie od obowiązku ponoszenia kosztów sądowych i ustanowienie profesjonalnego pełnomocnika z urzędu.

2. Stroną postępowania w sprawie o przyznanie prawa pomocy jest tylko strona, która z wnioskiem o przyznanie tego prawa wystąpiła (por. art. 252 § 3 p.p.s.a.). W konsekwencji wnioskodawca nie ma obowiązku załączać do pisma odpisów dla pozostałych uczestników

3. Zgodnie z treścią art. 252 § 1 p.p.s.a. wniosek o przyznanie prawa pomocy powinien zawierać oświadczenie strony obejmujące dokładne dane o stanie majątkowym i dochodach. Oświadczenia, o których mowa powyżej, składa się pod rygorem odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia. Składający oświadczenie jest obowiązany do zawarcia w nim klauzuli następującej treści: „Jestem świadomy odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia.". Klauzula ta zastępuje pouczenie sądu o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia(por. art. 252 § 1a p.p.s.a.). Konieczność wprowadzenia regulacji, zgodnie z którą składanie przez stronę oświadczeń w tym przedmiocie następuje pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań (art. 233 § 6 k.k.) wystąpiła w związku z przypadkami świadomego podawania przez osoby wnioskujące o przyznanie prawa pomocy nieprawdziwych okoliczności o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania.

Upoważnienie do uprzedzenia o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia, o którym mowa w art. 233 § 6 k.k., musi wynikać z ustawy, na podstawie której prowadzone jest postępowanie, zatem dopiero wraz z wejściem w życie art. 252 § 1a p.p.s.a. możliwe stało się pociągnięcie do odpowiedzialności karnej składającego oświadczenie na podstawie art. 233 k.k.

W obecnym stanie prawnym, z uwagi na charakter przestępstwa określonego w art. 233 k.k., a także możliwość przypisania konkretnemu podmiotowi, a nie jego pełnomocnikowi, odpowiedzialności karnej w przypadku wypełnienia znamion tego przestępstwa, oświadczenie o treści wskazanej w art. 252 § 1a p.p.s.a. może podpisać jedynie strona postępowania (por. postanowienie WSA w Gorzowie Wielkopolskim z dnia 21 grudnia 2015 r., I SA/Go 455/15 oraz z dnia 11 kwietnia 2016 r., III SA/Gl 1944/15).

Wniosek składa się do właściwego wojewódzkiego sądu administracyjnego na urzędowym formularzu odrębnym dla osób prawnych (jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej) według wzoru ustalonego w załączniku nr 2 do rozporządzenia.

Formularze udostępnia się nieodpłatnie w budynkach wszystkich wojewódzkich sądów administracyjnych oraz w budynku Naczelnego Sądu Administracyjnego, a także na stronie internetowej NSA (www.nsa.gov.pl; zob. § 2 ust. 1 i ust. 2 rozporządzenia).

4. Wniosek o prawo pomocy strona może wnieść przed wszczęciem postępowania lub w toku postępowania (art. 243 p.p.s.a.). Wniosek ten wolny jest od opłat sądowych.

5. Strona określa we wniosku zakres swojego żądania i wskazuje rodzaj pełnomocnika, którego ustanowienia dochodzi, tj. adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego. Wskazanie rodzaju pełnomocnika jest dla referendarza sądowego wiążące. Także modyfikacja zakresu prawa pomocy jest wiążąca (zob. J.P. Tarno, Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Komentarz,, Warszawa 2010, s. 566). Z działania referendarza sądowego na wniosek w sprawie udzielenia prawa pomocy wynika też, że jeśli strona, która wnosi o prawo pomocy w zakresie całkowitym ograniczy swoje żądanie do np. zwolnienia od wpisu, referendarz sądowy nie może uwzględnić wniosku o przyznanie prawa pomocy w zakresie całkowitym, tj. udzielić prawa pomocy ponad zmodyfikowane żądanie, chociażby uważał to za uzasadnione.

7. Wniesienie wniosku w terminie zakreślonym do uiszczenia wpisu czyni wcześniejsze wezwanie niebyłym. Dopiero po prawomocnym zakończeniu postępowania w przedmiocie prawa pomocy, w przypadku nieuwzględnienia wniosku, strona winna zostać ponownie wezwana do uiszczenia wpisu (por. postanowienie NSA z dnia 10 maja 2012 r., OZ 307/12).

1. Właściwy w sprawach dotyczących prawa pomocy jest wojewódzki sąd administracyjny, w którym sprawa się toczy albo ma się toczyć, ustalony zgodnie z art. 13 p.p.s.a Zatem jeśli po wniesieniu skargi kasacyjnej akta sprawy zostały już przekazane NSA, to następuje ich zwrot sądowi pierwszej instancji w celu rozpoznania wniosku o prawo pomocy (art. 254 p.p.s.a.; A. Trela, M. Grzymisławska-Cybulska, Rozpoznawanie wniosków o przyznanie prawa pomocy osobom fizycznym w praktyce sądów administracyjnych, Administracja. Teoria-Dydaktyka-Praktyka 2006, nr 3, s. 81–106).

2. Jeśli wnioskodawca nie ma siedziby na obszarze właściwego WSA, to może złożyć wniosek w innym wojewódzkim sądzie administracyjnym. Wniosek zostanie niezwłocznie przesłany do sądu właściwego (art. 254 § 2 p.p.s.a.).