Kochanowski Marcin, Przesłuchanie pokrzywdzonego w sprawach o przestępstwa z art. 197–199 k.k. w postępowaniu przygotowawczym

Przesłuchanie pokrzywdzonego w sprawach o przestępstwa z art. 197–199 k.k. w postępowaniu przygotowawczym

Przesłuchanie pokrzywdzonego w charakterze świadka w sprawach o przestępstwa z art. 197–199 k.k. jest nową instytucją polskiego procesu karnego wprowadzoną do k.p.k. w dniu 27 stycznia 2014 r. w związku z wejściem w życie ustawy z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz ustawy - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2013 r. poz. 849). Ustawa stanowi wynik dostosowywania polskiego ustawodawstwa do unijnych dyrektyw:

1) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/93/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie zwalczania niegodziwego traktowania w celach seksualnych i wykorzystywania seksualnego dzieci oraz pornografii dziecięcej, zastępującej decyzję ramową Rady 2004/68/WSiSW (Dz. Urz. UE L 335 z 17.12.2011, s. 1 oraz Dz. Urz. UE L 18 z 21.01.2012, s. 7);

2) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/36/UE z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz ochrony ofiar, zastępującej decyzję ramową Rady 2002/629/WSiSW (Dz. Urz. UE L 101 z 15.04.2011, s. 1);

3) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r. ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępującej decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW (Dz. Urz. UE L 315 z 14.11.2011, s. 57).

Nowelizacja wyeliminowała jednocześnie tryb wnioskowego dla przestępstw z art. 197, 198 i 199 § 1 k.k. poprzez wykreślenie z kodeksu karnego art. 205, ustanawiającego ten tryb (odnośnie kontrowersji związanych ze zmianą trybu ścigania gwałtu na bezwnioskowy, zob. W. Jasiński, Uwagi o trybie ścigania przestępstwa zgwałcenia, Prok. i Pr. 2014, nr 1, s. 68–84.

Nowelizacja zmodyfikowała również w pewnym stopniu procedurę przesłuchania małoletnich pokrzywdzonych i świadków, którzy nie ukończyli lat 15. Modyfikacje te opisane zostały w procedurach:

– Przesłuchanie pokrzywdzonego małoletniego w postępowaniu sądowym;

– Przesłuchanie pokrzywdzonego małoletniego w postępowaniu przygotowawczym;

– Przesłuchanie małoletniego świadka w postępowaniu sądowym;

– Przesłuchanie małoletniego świadka w postępowaniu przygotowawczym.

Przeprowadzenie przesłuchania w szczególnym trybie przewidzianym w art. 185c k.p.k. jest możliwe wyłącznie w przypadku postępowań dotyczących następujących przestępstw:

– zgwałcenia (art. 197 k.k.),

– doprowadzenia do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności poprzez wykorzystanie bezradności innej osoby lub wynikającego z upośledzenia umysłowego lub choroby psychicznej braku zdolności tej osoby do rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem (art. 198 k.k.),

– doprowadzenia do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności innej osoby poprzez nadużycie stosunku zależności lub wykorzystanie krytycznego położenia (art. 199 k.k.)

Ustawa stanowi jednocześnie, że przyjęcie zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa od pokrzywdzonego, które także jest przesłuchaniem, będzie ograniczało się zaledwie do uzyskania informacji o najważniejszych faktach i dowodach, aby uniknąć dwukrotnego przesłuchiwania pokrzywdzonego na te same okoliczności (raz w toku odbierania zawiadomienia w formie ustnej np. na komisariacie Policji i drugi raz podczas przesłuchania prowadzonego z udziałem sądu). Zwraca się bowiem uwagę, że najczęściej zawiadamiającym o popełnieniu przestępstwa (inaczej niż w przypadku przestępstw, o których mowa w art. 185a i 185b k.p.k.) są pokrzywdzeni.

Najważniejszymi faktami i dowodami, które należy uzyskać od pokrzywdzonego już w chwili składania przez niego zawiadomienia będą bez wątpienia czas i miejsce popełnienia przestępstwa, tak aby umożliwić jak najszybsze zebranie dowodów z miejsca zdarzenia, a także informacje dotyczące sprawcy, które mogą przyczynić się do jego szybkiego ujęcia oraz informacje o ewentualnych świadkach zdarzenia. Wszystkie informacje dotyczące szczegółowego przebiegu zdarzenia i okoliczności jego popełnienia powinny stanowić przedmiot ponownego przesłuchania świadka z udziałem sądu. Podkreślić należy, że to, jakie informacje powinny być ujawnione na wczesnym etapie postępowania, tj. podczas składania zawiadomienia, zależeć będzie zawsze od okoliczności sprawy i będzie wymagało oceny osoby prowadzącej czynność przesłuchania.

Niezależnie od czynności, które będą podejmowane ze świadkiem później, już przy pierwszym przesłuchaniu, a więc przy odebraniu od pokrzywdzonego zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa zgodnie z art. 185c § 1 k.p.k. powinno obejmować także pouczenie go. Stojącym w sprzeczności z celem tej czynności byłoby bowiem pouczenie pokrzywdzonego o jego prawach obowiązkach dopiero podczas przesłuchania prowadzonego przed sądem w trybie art. 185 § 2 k.p.k.

Uprawnienia, ale i obowiązki pokrzywdzonego, o których należy go także pouczyć ujęte zostały w treści art. 300 k.p.k. i obejmują one:

– informację o statusie strony procesowej w postępowaniu przygotowawczym oraz o wynikających z tego uprawnieniach, w szczególności:

* do składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia i warunkach uczestniczenia w tych czynnościach, określonych w art. 51 (zastępstwo pokrzywdzonego nie będącego osobą fizyczną, małoletniego lub ubezwłasnowolnionego oraz nieporadnego); art. 52 (konsekwencje śmierci pokrzywdzonego), art. 315–318 (uprawnienie do składania wniosków dowodowych, udziału w czynnościach niepowtarzalnych i innych czynnościach oraz do zapoznania się z opinią biegłego)

* do korzystania z pomocy pełnomocnika,

* do końcowego zapoznana się z materiałami postępowania przygotowawczego;

– prawo do mediacji (art. 23a § 1 k.p.k.);

– prawo do złożenia zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego oraz postanowienie o umorzeniu postępowania przygotowawczego oraz do przejrzenia akt(art. 306 k.p.k.);

– obowiązek wskazania adresata dla doręczeń w kraju przez podejrzanego przebywającego za granicą oraz konsekwencje jego niewskazania (art. 138 k.p.k.);

– konsekwencje zmiany miejsca zamieszkania lub nie przebywania pod adresem wskazanym (art. 139 k.p.k.).

Pokrzywdzony, o ile jest osobą nieporadną ze względu na wiek lub stan zdrowia, lub też nie ukończył 18 lat może otrzymać dostęp do wyjaśnień co do zakresu ich uprawnień i obowiązków oraz sposobu i warunków przesłuchania. Zarówno pouczenia o prawach i obowiązkach jak i wyjaśnienia o których mowa powyżej mogą być opisowe i graficzne (art. 300 § 3a i 3b k.p.k.)

Pouczenie powinno zostać wręczone pokrzywdzonemu na piśmie, a jego otrzymanie pokrzywdzony potwierdza własnoręcznym podpisem. Podkreślić należy, że brak pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków dla pokrzywdzonego (por. art. 16 k.p.k.). Wzór pouczenia pokrzywdzonego na podstawie art. 300 § 3 k.p.k. określił Minister Sprawiedliwości w rozporządzeniu z dnia 14 września 2020 w sprawie określenia wzoru pouczenia o uprawnieniach i obowiązkach pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, mając na względzie konieczność zrozumienia pouczenia także przez osoby niekorzystające z pomocy pełnomocnika.

Zob. Przesłuchanie świadka w postępowaniu przygotowawczym.