Grzegorczyk Tomasz, Prośba o łaskę (ułaskawienie)

Prośba o łaskę (ułaskawienie).

Prawomocne zakończenie sądowego postępowania karnego nie oznacza, że do kwestii wynikających z tego postępowania nie będzie można już nigdy powrócić. Przykładem tego są nadzwyczajne środki zaskarżenia oraz właśnie postępowania z Działu XII kodeksu postępowania karnego (art. 549-577 k.p.k.). Oczywiście są to wyjątkowe sytuacje uzasadnione określoną prawną koniecznością, taką jak: konsekwencja korekty orzeczenia dokonanej w trybie nadzwyczajnych środków zaskarżenia, która może uzasadniać potrzebę innych rozstrzygnięć, których wspomniana korekta nie obejmuje (tj. Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie [w tej tytulacji ponownie po 15 kwietnia 2016 roku - poprzednio: odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie oraz niesłuszne stosowanie środków przymusu] - zob. Rozdział 58 kodeksu postępowania karnego); poza tym mogą to być względy humanitarne (tj. postępowanie ułaskawieniowe - zob. Rozdział 59 kodeksu postępowania karnego oraz orzekanie kary łącznej - zob. Rozdział 60 kodeksu postępowania karnego); ponadto może też to wynikać z tzw. konstrukcji prawno-materialnej orzeczenia sądu, jeżeli zakłada możliwość powrotu do postępowania z uwagi na wymogi prawa karnego materialnego (tj. podjęcie postępowania warunkowo umorzonego - zob. Rozdział 57 kodeksu postępowania karnego). Jednakże - co istotne - nie chodzi tutaj o kontrolę prawomocnego orzeczenia oraz jego modyfikację (tak jak przy środkach nadzwyczajnych), chodzi jedynie o rozstrzygnięcie kwestii dodatkowych i to bez wnikania w merytoryczne aspekty tych orzeczeń; kwestii, które wymagają określonego procedowania z uwagi na inne przepisy (zob. T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, wyd. 8, Warszawa 2011, s. 996-997).

Prawo łaski jest instytucją tak starą jak samo prawo i państwo. Tradycyjnie przysługuje głowie państwa - dawniej władcy (królowi) - aktualnie zaś urzędowi, który współcześnie pełni tę funkcję (tzn. funkcję głowy państwa). W Polsce jest to Prezydent RP (zob. art. 139 Konstytucji RP). Najogólniej mówiąc prawo łaski polega na darowaniu lub łagodzeniu kar i innych publiczno-prawnych skutków skazania; nie obejmuje natomiast skutków cywilnych zawartych w wyroku karnym, bowiem to naruszałoby już prawa nabyte osób trzecich. W kodeksie postępowania karnego (art. 560-568 k.p.k.) uregulowano jedynie procedurę ułaskawieniową przed samym podjęciem decyzji w przedmiocie łaski.

Przewidziano tutaj dwa rodzaje postępowań:

1) postępowanie ułaskawieniowe na podstawie prośby o łaskę; oraz

2) postępowanie ułaskawieniowe z urzędu.

Uzasadnieniem obowiązywania tej instytucji prawa jest po pierwsze tradycja oraz po wtóre względy „humanitarno-korekcyjne”, ale w swym założeniu wykorzystywane jedynie wyjątkowo, chociażby z uwagi na przekroczenie granic wynikających z zasady trójpodziału władz. Poza tym oczywistym jest, że stosowanie prawa łaski winno odpowiadać społecznym oczekiwaniom - tzn. nie może być sprzeczne z tzw. społecznym poczuciem sprawiedliwości (co w tak jednolitym państwie jak Polska, nie jest trudne do ustalenia). Niestety w naszym kraju ta wyjątkowa instytucja prawa jest nadużywana w praktyce. Por. T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, wyd. 8, Warszawa 2011 r., s. 1020-1023; T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. 5, Warszawa 2008, s. 1183-1193.

Podmioty uprawnione do wniesienia prośby o ułaskawienie są enumeratywnie wymienione w przepisie art. 560 § 1 k.p.k.; i są to:

1) skazany;

2) osoba uprawniona do składania na jego korzyść środków odwoławczych (tj. obrońca, prokurator, osoby wymienione w art. 76 k.p.k.);

3) krewni w linii prostej (tj. wstępni oraz zstępni);

4) przysposabiający lub przysposobiony; oraz

5) rodzeństwo, małżonek (ale już nie były małżonek) i osoba pozostająca ze skazanym we wspólnym pożyciu (tj. konkubent).

Nikt inny poza wymienionymi osobami nie ma uprawnienia do wnoszenia prośby o ułaskawienia. W przypadku więc wniesienia takiej prośby przez osobę nieuprawnioną - sąd pozostawia ją bez rozpoznania (podobnie zresztą postępuje z prośbą o ułaskawienie, która jest niedopuszczalna z mocy ustawy; zob. art. 560 § 2 k.p.k.).

Prośba o ułaskawienie powinna być wniesiona na piśmie i odpowiadać musi wymogom pisma procesowego z art. 119 k.p.k. W związku z tym podlega ona kontroli pod względem wymagań formalnych zgodnie z warunkami art. 120 k.p.k. (zob. S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Lex 2014).

Prośbę o ułaskawienie można wnieść do organu uprawnionego do jej rozpoznania, tj. sądu, który wydał wyrok w pierwszej instancji (tzn. sąd rejonowy albo okręgowy); w przypadku zaś, gdy prośba o ułaskawienie dotyczy kar jednostkowych objętych karą łączną lub też samej kary łącznej orzeczonej wyrokiem łącznym, właściwy do rozpoznania prośby jest sąd, który w pierwszej instancji wydał wyrok łączny (zob. S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Lex 2014). Oczywiście, w razie wniesienia prośby o ułaskawienie do innego organu, ten organ winien ją przekazać do właściwego sądu (zob. art. 561 § 1 k.p.k.). Inaczej będzie w przypadku skierowania prośby wprost do Prezydenta RP, bowiem wtedy prośbę o ułaskawienie przekazuje się Prokuratorowi Generalnemu (czyni to Kancelaria Prezydenta RP) w celu nadania jej biegu - tj. wg zwykłego biegu albo wg biegu postępowania ułaskawieniowego z urzędu (zob. art. 565 § 2 k.p.k. w zw. z art. 561 k.p.k. oraz art. 567 k.p.k.; T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. 5, Warszawa 2008, s. 1187-1188).

W 2011 r. dodano nowy przepis art. 561 § 1a k.p.k., zgodnie z którym w wypadku wyroku przejętego do wykonania w Polsce - prośbę o ułaskawienie przedstawia się sądowi, który orzekł w pierwszej instancji o przejęciu wyroku do wykonania. Ma on przy tym obowiązek rozpoznać prośbę o ułaskawienie w terminie podstawowym (tj. w ciągu 2 miesięcy od daty jej otrzymania - art. 561 § 2 k.p.k.).