Kasiński Jarosław, Proces wpadkowy (przedmiotowe rozszerzenie oskarżenia)

Proces wpadkowy (przedmiotowe rozszerzenie oskarżenia

Zakres, w jakim będzie rozpoznawana sprawa w postępowaniu jurysdykcyjnym, wskazuje we wniesionym akcie oskarżenia oskarżyciel. Przepis art. 398 k.p.k. przewiduje jednak możliwość rozszerzenia tak zakreślonych granic na późniejszym etapie procedowania. Chodzi tu przy tym jedynie o granice przedmiotowe. Nie jest bowiem dopuszczalne rozszerzenie granic postępowania sądowego na inne, niewymienione w akcie oskarżenia, osoby (granice podmiotowe skargi zasadniczej).

Zwrócić jeszcze należy uwagę, że rozszerzenia oskarżenia w trybie art. 398 k.p.k. dokonać może zarówno oskarżyciel publiczny, jak i prywatny, ale już nie oskarżyciel posiłkowy subsydiarny. To ostatnie wynika z faktu, że dla skutecznego wniesienia oskarżenia musi on przecież pokonać drogę przewidzianą przepisami art. 306 § 1 bądź § 1a, art. 330 § 1 i 2 oraz art. 55 § 1 k.p.k. (zob. L.K. Paprzycki, Komentarz aktualizowany do art. 398 Kodeksu postępowania karnego, LEX/el. 2015, uwaga 7; T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Tom I. Artykuły 1-467. Komentarz, Warszawa 2014, s. 1336; zob. też uzasadnienie wyroku SA w Warszawie z dnia 20 czerwca 2012 r., II AKa 181/12, LEX nr 1220692; odmiennie zaś P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. II, Warszawa 2011, s. 592, czy R.A. Stefański [w:] R.A. Stefański, S. Zabłocki [red.], Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2004, t. II, s. 756). W dalszej części - dla uproszczenia - mowa będzie jedynie o oskarżycielu publicznym albo prokuratorze, z zastrzeżeniem, że omawiana procedura może być odpowiednio zastosowana przez oskarżyciela prywatnego.

Aby doszło do tzw. procesu wpadkowego, a więc procesu o dodatkowy (nowy), nieobjęty uprzednio aktem oskarżenia czyn (czyny) rozpoznawany łącznie z tym, który w nim wskazano, muszą wyjść na jaw (wedle oceny oskarżyciela), ale dopiero w toku rozprawy, okoliczności wskazujące, że oskarżony popełnił ten nowy czyn. Chodzi tu zatem o takie okoliczności, które nie były znane wcześniej oskarżycielowi (w postępowaniu przygotowawczym lub w chwili wnoszenia aktu oskarżenia), a pojawiły się dopiero na rozprawie. Ponadto, okoliczności te muszą wskazywać, że oskarżony popełnił „inny czyn”, a zatem nowy, rozumiany jako inne zdarzenie faktyczne, niż to, którego dotyczył akt oskarżenia. Nie idzie tu więc o zmianę albo zastępowanie zarzutu zawartego w tej skardze, ale o rozszerzenie oskarżenia o zupełnie nowy czyn (zob. np. wyroki SN: z dnia 26 listopada 1987 r., II KR 121/87, LEX nr 17900, z dnia 21 stycznia 1983 r., V KRN 160/82, LEX nr 17487, czy z dnia 18 maja 1974 r., IV KR 64/74, LEX nr 21627 z uwagami A. Kaszyckiego i S. Mendyki, Przegląd orzecznictwa, WPP 1975, nr 2, s. 235 i n. oraz wyrok SA we Wrocławiu z dnia 12 września 2012 r., II AKa 244/12, LEX nr 1238639). Pamiętać bowiem trzeba, że sąd nie jest związany ani opisem czynu, ani jego kwalifikacją prawną zaproponowaną przez oskarżyciela w akcie oskarżenia. Dla możliwości skorzystania z instytucji uregulowanej w art. 398 k.p.k. niezbędne jest zatem, aby pojawiły się okoliczności wskazujące na popełnienie zupełnie innego przestępstwa (zaistnienie innego zdarzenia faktycznego). Nie chodzi tu zatem o możliwość odmiennego opisania lub zakwalifikowania czynu, który został już ujęty w akcie oskarżenia.

Słusznie wskazuje się w piśmiennictwie, że wprawdzie art. 398 § 1 k.p.k. stanowi, iż zastosowanie omawianej instytucji może wchodzić w rachubę, gdy w toku rozprawy wyjdą na jaw okoliczności, o jakich była wyżej mowa, to jednak chodzi tu w istocie o przewód sądowy, albowiem właśnie w tej fazie rozprawy mogą zostać ujawnione okoliczności tego rodzaju (zob. R.A. Stefański [w:] R.A. Stefański, S. Zabłocki [red.], Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2004, t. II, s. 753-754).

Po ujawnieniu się na rozprawie nowych okoliczności wskazujących - zdaniem prokuratora - na fakt, że oskarżony popełnił dodatkowo inny czyn niż objęty aktem oskarżenia, powinien on rozważyć kwestię dopuszczalności i zasadności zarzucenia jego popełnienia. Dla zastosowania regulacji art. 398 k.p.k. niezbędne jest bowiem zarzucenie przez prokuratora oskarżonemu popełnienia nowego czynu.

Na tym etapie powinno dojść zatem do rozważenia kwestii, czy in concreto zachodzą prawne i faktyczne przesłanki do łącznego rozpoznawania spraw. Prokurator powinien przede wszystkim rozważyć, czy nie zachodzi potrzeba przeprowadzenia postępowania przygotowawczego o ten nowy czyn. Jeżeli dojdzie on do przekonania, że zachodzi taka konieczność, to powinien spowodować jego wszczęcie, albowiem zgodnie z zasadą legalizmu (art. 10 k.p.k.), jest on zobowiązany wszcząć i przeprowadzić postępowanie przygotowawcze (następnie wnieść i popierać oskarżenie) o czyn ścigany z urzędu. Przed wszczęciem postępowania przygotowawczego konieczne może okazać się wówczas uzyskanie stosownego wniosku pokrzywdzonego, gdy przestępstwo ścigane jest z urzędu, lecz na wniosek. Może okazać się również, że ujawniony w toku postępowania sądowego czyn ścigany jest z oskarżenia prywatnego. W tym ostatnim przypadku prokurator powinien jednak rozważyć, czy nie zachodzi - w rozumieniu art. 60 k.p.k. - interes społeczny lub ochrona praworządności nie wymaga objęcia ściganiem tego czynu i tylko wtedy, gdy uzna, że spełnione zostały przesłanki z tego przepisu (co będzie raczej wyjątkową sytuacją), a zachodzi przy tym potrzeba przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, spowodować jego wszczęcie.

W praktyce może się jednak zdarzyć, że nowy czyn ścigany jest wprawdzie z oskarżenia prywatnego, ale prokurator zasadnie nie dostrzega potrzeby prowadzenia w tym zakresie postępowania przygotowawczego. Wyłącznie wtedy, gdy uzna (co będzie raczej wyjątkową sytuacją), że wymaga tego ochrona praworzadności lub interes społeczny w rozumieniu art. 60 k.p.k., może on zarzucić jego popełnienie oskarżonemu. Gdy dojdzie natomiast do odmiennego wniosku, zakres przedmiotowy rozpoznania sprawy, w porównaniu z wniesionym aktem oskarżenia, wobec braku ingerencji prokuratora, nie może ulec zmianie.

Może wreszcie być i tak, że ten nowy czyn należy do kategorii ściganych na wniosek pokrzywdzonego, a nie zachodzi przy tym potrzeba prowadzenia postępowania przygotowawczego. Jeżeli osoba (osoby), która została pokrzywdzona przez nowy czyn to ten sam podmiot, którego dobro prawne zostało naruszone bądź zagrożone czynem objętym już aktem oskarżenia, a przy tym pokrzywdzony ten stawił się na rozprawę, to prokurator po wyjednaniu od niego wniosku o ściganie może zarzucić popełnienie tego czynu oskarżonemu. Jeżeli natomiast pokrzywdzony ten nie stawił się na rozprawę, rozszerzenie oskarżenia nie jest dopuszczalne. Gdyby doszło jednak w powyższej sytuacji do rozszerzenia przedmiotowego oskarżenia, to proces prowadzony byłby pomimo braku wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej w rozumieniu art. 17 § 1 pkt 10 k.p.k.

Prokurator przy podejmowaniu decyzji co do ewentualnego zarzucenia oskarżonemu popełnienia nowego czynu powinien także przeanalizować okoliczność, czy w konkretnym procesie nie zachodzą przeszkody prawne skutkujące niemożnością łącznego przeprowadzenia sprawy o nowy czyn, a zatem kwestię właściwości sądu i trybu postępowania. Nie jest bowiem dopuszczalne łączne prowadzenie spraw, gdy ujawniony czyn podlega rozpoznaniu przez sąd wyższego rzędu albo w razie, gdy podlega on innemu trybowi.

Jedynie od uznania prokuratora, jako dysponenta skargi publicznej, zależy (przy braku przeszkód prawnych), czy będzie się on domagał łącznego przeprowadzenia postępowania również o nowy czyn (tak też R.A. Stefański [w:] R.A. Stefański, S. Zabłocki (red.), Kodeks…, s. 756 z przywołaną tam literaturą; zob. też postanowienie SA w Krakowie z dnia 2 lipca 1998 r., II AKz 142/98, LEX nr 35177). Powinien on jednak brać również pod uwagę przesłanki natury faktycznej, np. czy dla zapewnienia rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie korzystniejsze jest łączne, czy oddzielne rozpatrzenie czynów.