Bełczącki Robert Marek, Postępowanie z wniosku o ustalenie, że nie zachodzą podstawy do odmowy uznania orzeczenia sądu innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej na podstawie przepisów rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111

Postępowanie z wniosku o ustalenie, że nie zachodzą podstawy do odmowy uznania orzeczenia sądu innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej na podstawie przepisów rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111

Wspólnotowy system uznawania orzeczeń polega na automatycznym uznawaniu orzeczeń pochodzących z obszaru prawnego Unii Europejskiej, bez potrzeby przeprowadzania odrębnego postępowania w przedmiocie uznania – postępowania delibacyjnego (art. 30 ust. 1 rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111) oraz na określeniu podstaw do odmowy uznania orzeczenia (art. 38, 39, 50 rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111).

Każda zainteresowana strona może wystąpić do sądu z wnioskiem o ustalenie, że nie zachodzą podstawy do odmowy uznania orzeczenia sądu innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej, wszczynając odrębne postępowanie w celu uzyskania wiążącego postanowienia sądu w przedmiocie uznania (art. 30 ust. 3 rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111).

Niemniej ustalenia takiego, jeżeli stanowić ma przesłankę rozstrzygnięcia, dokonać można także w ramach innego postępowania, bez konieczności uzyskiwania odrębnego postanowienia sądu w przedmiocie uznania (art. 30 ust. 5 rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111; por. Uznanie orzeczenia sądu innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej na podstawie przepisów rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111 bez przeprowadzania specjalnego postępowania).

Strona przeciwna może z kolei żądać odmowy uznania orzeczenia, wykazując istnienie podstaw do odmowy uznania (art. 38, 39, 50 rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111), wszczynając odrębne postępowanie w tym przedmiocie (art. 40 ust. 1 rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111; por. Postępowanie z wniosku o odmowę uznania orzeczenia sądu innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej na podstawie przepisów rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111) albo podnosząc zarzut istnienia podstaw do odmowy uznania w toczącym się już postępowaniu z jej udziałem.

Definicję orzeczenia na potrzeby stosowania rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111 zawiera art. 2 ust. 1 tego rozporządzenia (por. wyrok TS z 15.11.2022 r., C-646/20, LEX nr 3430737).

Jeśli chodzi o rozwód, separację albo unieważnienie małżeństwa, uznaniu na podstawie tego rozporządzenia podlegają jedynie orzeczenia orzekające rozwód, separację albo unieważniające małżeństwo, a nie orzeczenia oddalające żądanie (por. motyw 9 preambuły tego rozporządzenia). Natomiast gdy chodzi o orzeczenia dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej, uznaniu na podstawie rozporządzenia podlegają nie tylko orzeczenia uwzględniające, ale także oddalające żądanie (por. Magnus / Mankowski / Walter Pintens, Brussels II bis Regulation (2012), art. 2, note 14, 15).

Jeżeli orzeczenie zawiera także rozstrzygnięcie w przedmiocie zobowiązania alimentacyjnego, w tej części może podlegać uznaniu na podstawie rozporządzenia Rady (WE) nr 4/2009 z 18.12.2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych (Dz.Urz. UE L 7 z 2009 r., s. 1, ze zm.).

Orzeczenie, które podlegać ma uznaniu na podstawie przepisów rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111 nie musi być prawomocne ani ostateczne.

Niemniej jeśli w państwie członkowskim pochodzenia, od orzeczenia, które podlegać ma uznaniu, wniesiony został zwyczajny środek zaskarżenia, sąd krajowy, przed którym powołano się na to orzeczenie, może zawiesić toczące się przed nim postępowanie, w całości lub części, na podstawie art. 33 lit. a rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111.

Obecnie z art. 2 ust. 1 rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111 wyraźnie wynika, że uznaniu na podstawie przepisów tego rozporządzenia nie podlegają orzeczenia sądowe, na mocy których zarządzone zostają środki tymczasowe lub zabezpieczające, wydane bez wezwania strony przeciwnej do stawiennictwa i wykonywane bez uprzedniego doręczenia tej stronie. Poprzednio na gruncie rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z 27.11.2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000 (Dz.Urz. UE L 338, s. 1, ze zm.) regułę tę przyjmowano w drodze wykładni celowościowej (por. wyrok TS z 21.05.1980 r., 125/79, ECR 1980/4-/1553, LEX nr 132870; por. K. Weitz, Autonomiczna wykładnia europejskiego prawa procesowego cywilnego – wprowadzenie i wyrok ETS z 21.05.1980 r. w sprawie 125/79 Bernard Denilauler przeciwko SNC Couchet Frères, EPS 2009/3, s. 55–58).

Uznaniu nie podlegają orzeczenia w przedmiocie uznania albo stwierdzenia wykonalności.

Uznaniu podlegać mogą wiążące w państwie pochodzenia dokumenty urzędowe i porozumienia dotyczące separacji i rozwodu oraz odpowiedzialności rodzicielskiej (art. 65 rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111). Podstawy odmowy uznania dokumentu urzędowego lub porozumienia zostały przewidziane w art. 68 rozporządzenia.

Według art. 30 ust. 3 rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111 każda zainteresowana strona może wystąpić z wnioskiem o ustalenie, że nie zachodzą podstawy do odmowy uznania orzeczenia.

Legitymacja do zgłoszenia wniosku o ustalenie, że nie zachodzą podstawy do odmowy uznania orzeczenia przysługuje zainteresowanemu podmiotowi, przede wszystkim stronie postępowania przed sądem innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej lub jej następcy prawnemu.

Z kolei strona przeciwna może żądać ustalenia, że podstawy do odmowy uznania orzeczenia istnieją i może to uczynić także wcześniej, wszczynając odrębne postępowanie w tym przedmiocie na podstawie art. 40 ust. 1 rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111.

Należy więc uwzględnić, że jeśli wystąpiono już z wnioskiem o wydanie orzeczenia stwierdzającego brak podstaw do odmowy uznania orzeczenia albo z wnioskiem o wydanie orzeczenia o odmowie uznania, sąd krajowy, przed którym powołano się na to orzeczenie, może zawiesić toczące się przed nim postępowanie, w całości lub części, na podstawie art. 33 lit. b rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111.

Wniosek może dotyczyć całości lub części orzeczenia, także wtedy, gdy orzeczenie zawiera rozstrzygnięcie tylko o jednym żądaniu, co wynika z odpowiedniego stosowania art. 53 ust. 1 w zw. z art. 30 ust. 3 rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111.

Żądanie wniosku może ograniczać się do jednego z kilku roszczeń objętych danym orzeczeniem (art. 53 ust. 2 w zw. z art. 30 ust. 3 rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111), szczególnie wtedy, gdy pozostała część orzeczenia nie jest objęta zakresem rozporządzenia.

Niemniej żądanie stwierdzenia braku podstaw do odmowy uznania części orzeczenia nie jest dopuszczalne względem orzeczenia zarządzającego powrót dziecka, bez środków tymczasowych, w tym środków zabezpieczających, zarządzonych w celu ochronienia dziecka przed poważnym ryzykiem, o którym mowa w art. 13 akapit pierwszy lit. b Konwencji dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę, sporządzonej w Hadze 25.10.1980 r., Dz.U. z 1995 r. Nr 108, poz. 528 ze zm. – (poważne ryzyko, że powrót dziecka naraziłby je na szkodę fizyczną lub psychiczną albo w jakikolwiek inny sposób postawiłby je w sytuacji nie do zniesienia) (art. 53 ust. 3 w zw. z art. 30 ust. 3 rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111).

Wniosek kieruje się do sądu okręgowego (art. 30 ust. 4 rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111 oraz informacja Komisji opublikowana w Dz.Urz. UE C z 23.03.2013 r. Nr 85, s. 6).

Właściwy sąd okręgowy ustala się według prawa krajowego (art. 30 ust. 4 rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111), a więc zgodnie z art. 1153²³ § 2 w zw. z art. 1153²⁵ § 2 pkt 2 k.p.c. będzie to sąd okręgowy, który byłby miejscowo właściwy do rozpoznania sprawy rozstrzygniętej orzeczeniem podlegającym uznaniu lub w którego okręgu znajduje się miejscowo właściwy sąd rejonowy, a w braku tej podstawy – Sąd Okręgowy w Warszawie.

Według art. 14 ustawy z 26.01.2018 r. o wykonywaniu niektórych czynności organu centralnego w sprawach rodzinnych z zakresu obrotu prawnego na podstawie prawa Unii Europejskiej i umów międzynarodowych (Dz.U. z 2018 r. poz. 416 ze zm.) wniosek do sądu właściwego do rozpoznania sprawy przekazać może Minister Sprawiedliwości, wykonując zobowiązanie przewidziane w art. 79 lit. c rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111 polegające na udzielaniu pomocy podmiotom odpowiedzialności rodzicielskiej, które na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej wnoszą o uznanie orzeczenia, w szczególności dotyczącego prawa do osobistej styczności z dzieckiem i powrotu dziecka. Na podstawie art. 19 pkt 3 tej ustawy, w przypadku gdy wnioskodawca mający miejsce zamieszkania lub miejsce pobytu albo siedzibę za granicą wnosi o uznanie orzeczenia o pieczy nad dzieckiem na podstawie rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111, Minister Sprawiedliwości podejmuje czynności w celu ustalenia miejsca pobytu dziecka, jego rodziców lub opiekuna, w szczególności może zwrócić się do Policji o ustalenie aktualnego miejsca pobytu dziecka w Rzeczpospolitej Polskiej.

Postępowanie wszczęte wnioskiem regulowane jest prawem krajowym o tyle, o ile nie koliduje ono z prawem wspólnotowym (art. 59 ust. 1 w zw. z art. 30 ust. 3 rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111).

Wniosek spełniać musi wymagania przewidziane dla pisma procesowego (art. 126, 126¹ oraz 128 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).

Od wnioskodawcy nie można wymagać posiadania adresu do doręczeń w państwie członkowskim UE uznania orzeczenia, a zobowiązany jest on mieć pełnomocnika w tym państwie tylko wówczas, gdy posiadanie takiego pełnomocnika jest obowiązkowe na mocy prawa tego państwa bez względu na obywatelstwo stron (art. 59 ust. 6 w zw. z art. 30 ust. 3 rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111). Według art. 1135⁵ § 1 k.p.c. pełnomocnika do prowadzenia sprawy zamieszkałego w Rzeczypospolitej Polskiej albo pełnomocnika do doręczeń w Rzeczypospolitej Polskiej obowiązana jest wskazać jedynie strona, która nie ma miejsca zamieszkania lub zwykłego pobytu albo siedziby w Rzeczypospolitej Polskiej lub w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej. W razie uchybienia temu obowiązkowi zastosowanie znajdzie art. 1135⁵ § 2 k.p.c. (por. wyrok TS z 10.07.1986 r., 198/85, ECR 1986/7/2437, LEX nr 130286).

Według art. 31 ust. 1 rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111 strona, która zamierza powołać się w państwie członkowskim na orzeczenie nieuprzywilejowane wydane w innym państwie członkowskim, zobowiązana jest do przedstawienia odpisu orzeczenia spełniającego warunki niezbędne do ustalenia jego autentyczności (według prawa państwa pochodzenia orzeczenia). Ponadto przedstawia zaświadczenie wydane na podstawie art. 36 rozporządzenia, uzyskane w państwie pochodzenia orzeczenia z wykorzystaniem formularza stanowiącego załącznik odpowiednio nr II, III lub IV rozporządzenia.

W razie żądania uznania orzeczenia nieuprzywilejowanego wydanego w postępowaniu zaocznym nie jest obecnie wymagane przedstawienie oryginału lub uwierzytelnionego odpisu dokumentu, z którego wynika, że pismo wszczynające postępowanie lub pismo równorzędne zostało doręczone stronie, która nie stawiła się w sądzie lub dokumentu wskazującego, że strona przeciwna jednoznacznie zgadza się z orzeczeniem (odmiennie niż poprzednio, w myśl art. 37 ust. 2 rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003).

Niemniej należy uwzględnić, że w przypadku, gdy orzeczenie zostało wydane zaocznie, przeszkodę do uznania orzeczenia stanowi niedoręczenie stronie przeciwnej (w sprawach małżeńskich) lub stronie nieobecnej (w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej) pisma wszczynającego postępowanie lub pisma równoważnego, w czasie i w sposób umożliwiający jej przygotowanie obrony, chyba że zostanie ustalone, że strona przeciwna lub strona nieobecna jednoznacznie zgodziła się z orzeczeniem (art. 38 lit. b oraz art. 39 lit. b rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111).

Warto zatem dysponować dokumentem potwierdzającym doręczenie stronie przeciwnej lub stronie nieobecnej pisma wszczynającego postępowanie lub pisma równoważnego, w czasie i w sposób umożliwiający jej przygotowanie obrony, albo jednoznaczną zgodę takiej strony z orzeczeniem, w celu wykazania przed sądem, że nie zachodzi wspomniana przeszkoda do uznania orzeczenia.

Z kolei według art. 43 ust. 2 rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111 strona, która zamierza powołać się w państwie członkowskim na orzeczenie uprzywilejowane (art. 42 ust. 1 rozporządzenia) wydane w innym państwie członkowskim, zobowiązana jest do przedstawienia odpisu orzeczenia spełniającego warunki niezbędne do ustalenia jego autentyczności (według prawa państwa pochodzenia orzeczenia). Ponadto przedstawia zaświadczenie wydane na podstawie art. 47 rozporządzenia, uzyskane w państwie pochodzenia orzeczenia z wykorzystaniem formularza stanowiącego załącznik odpowiednio nr V lub VI rozporządzenia.

Przedstawiane dokumenty nie wymagają tłumaczenia na język polski. Na podstawie art. 31 ust. 2 i 3 rozporządzenia sąd może jednak wezwać do złożenia ich uwierzytelnionego tłumaczenia lub transliteracji (dotyczy to nie tylko zaświadczenia, ale także orzeczenia).

W myśl art. 90 rozporządzenia żaden ze wspomnianych dokumentów nie wymaga legalizacji ani innych podobnych formalności, w tym apostille przewidzianej w Konwencji znoszącej wymóg legalizacji zagranicznych dokumentów urzędowych, sporządzonej w Hadze 5.10.1961 r., Dz.U. z 2005 r. Nr 112, poz. 938 (por. Magnus / Mankowski / Peter McEleavy, Brussels II bis Regulation (2012), art. 52, note 7).

Przedłożenie wymaganych dokumentów stanowi merytoryczną przesłankę uznania orzeczenia (por. Magnus / Mankowski / Ulrich Magnus, Brussels II bis Regulation (2012), art. 38, note 5, 11, 12, 22), stąd brak tych dokumentów, ostatecznie prowadzić będzie do odmowy uznania orzeczenia.

W myśl art. 32 ust. 1 rozporządzenia, jeśli strona nie przedstawiła dokumentów przewidzianych w art. 31 ust. 1 rozporządzenia, sąd może wyznaczyć termin do ich przedstawienia, poprzestać na dokumentach równorzędnych lub w razie uznania, że otrzymane informacje są wystarczające, zwolnić od obowiązku przedstawienia dokumentów. Może też nie podejmować żadnego z tych działań, jeśli jest oczywiste, że orzeczenie nie podlega uznaniu (por. Magnus / Mankowski / Ulrich Magnus, Brussels II bis Regulation (2012), art. 38, note 11, 12).

Wniosek podlega opłacie sądowej stałej, określonej w art. 24 ust. 1 pkt 2b ustawy z 28.07.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 2022 r. poz. 1125 ze zm.) – Na podstawie art. 96 ust. 1 pkt 1 u.k.s.c. od opłaty zwolniona jest jednak strona dochodząca ustalenia ojcostwa lub macierzyństwa oraz roszczeń z tym związanych.

Zgodnie z art. 74 ust. 1 rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111 wnioskodawca, który w państwie pochodzenia orzeczenia korzystał z całkowitej lub częściowej pomocy prawnej lub ze zwolnienia od kosztów i opłat, ma prawo do korzystania w postępowaniu w przedmiocie uznania z najkorzystniejszej pomocy prawnej lub ze zwolnienia od kosztów i opłat w najszerszym zakresie przewidzianym w prawie krajowym.

Oznacza to możliwość ubiegania się o pełne lub częściowe prawo pomocy (por. art. 6 ustawy z 17.12.2004 r. o prawie pomocy w postępowaniu w sprawach cywilnych prowadzonym w państwach członkowskich Unii Europejskiej oraz o prawie pomocy w celu ugodowego załatwienia sporu przed wszczęciem takiego postępowania, Dz.U. z 2022 r. poz. 284), bez konieczności wykazywania niemożności poniesienia kosztów postępowania (art. 13 tej ustawy nie znajduje zastosowania). W myśl art. 14 ust. 1 tej ustawy w razie istotnej zmiany sytuacji majątkowej lub rodzinnej wnioskodawcy, powstałej po przyznaniu mu prawa pomocy w państwie pochodzenia orzeczenia, sąd może jednak odmówić przyznania prawa pomocy lub przyznać je w mniejszym zakresie.

Korzyść przewidziana rozporządzeniem dotyczy jedynie postępowania w pierwszej instancji (por. Magnus / Mankowski / Peter McEleavy, Brussels II bis Regulation (2012), art. 50, note 6 i 7). Na dalszym etapie wnioskodawca będzie więc musiał wystąpić o przyznanie prawa pomocy, wykazując przesłanki z art. 13 ustawy.

Z kolei z art. 75 rozporządzenia Rady (UE) 2019/1111 wynika zakaz obciążania wnioskodawcy kaucją aktoryczną (por. art. 1119 k.p.c.).