Piaskowska Olga Maria, Postępowanie w sprawie z powództwa o zobowiązanie pozwanego do złożenia określonego oświadczenia woli w celu wykonania obowiązku zwrotu nieruchomości będącej przedmiotem odwołanej darowizny (art. 898 i 900 oraz 64 k.c.)

Postępowanie w sprawie z powództwa o zobowiązanie pozwanego do złożenia określonego oświadczenia woli w celu wykonania obowiązku zwrotu nieruchomości będącej przedmiotem odwołanej darowizny (art. 898 i 900 oraz 64 k.c.)

W myśl art. 898 § 1 k.c. darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności.

Oświadczenie o odwołaniu stosownie do treści art. 900 k.c. powinno być złożone na piśmie ad probationem.

Oświadczenie o odwołaniu darowizny może wynikać również z pozwu; w takiej sytuacji oświadczenie to jest złożone z chwilą doręczenia pozwu obdarowanemu (wyrok SN z dnia 19 grudnia 1997 r., III CKN 303/97, niepubl.; wyrok SN z dnia 11 października 2002 r., I CKN 1036/2000). Oświadczenie woli darczyńcy o odwołaniu darowizny może też wynikać z dokonanych przez darczyńcę (powoda) czynności procesowych w procesie o zobowiązanie obdarowanego do złożenia oświadczenia woli w przedmiocie przeniesienia własności na rzecz darczyńcy (wyrok SN z dnia 25 listopada 2004 r., III CK 601/2003, IC 2005, nr 10, s. 49).

Oświadczenie odwołujące darowiznę nieruchomości z powodu rażącej niewdzięczności nie powoduje przejścia własności nieruchomości z obdarowanego na darczyńcę, a stwarza jedynie obowiązek zwrotu przedmiotu odwołanej darowizny stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Stanowisko to zostało następnie rozciągnięte na rzeczy ruchome i utrwaliło się w orzecznictwie (uchwałą siedmiu sędziów SN z dnia 7 stycznia 1967 r., III CZP 32/66, zasada prawna, OSNC 1968, nr 12, poz. 199; uchwała SN z dnia 21 grudnia 1973 r., III CZP 80/73, OSNCP 1974, nr 10, poz. 166; wyroki SN: z dnia 30 czerwca 1987 r., III CRN 152/87, OSNCP 1988, nr 12, poz. 178; uchwała SN z dnia 11 stycznia 1996 r., III CZP 191/95, OSNC 1996, nr 4, poz. 56). Ponadto w uchwale z 1967 r. SN przyjął, że: Prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek strony do złożenia oznaczonego oświadczenia woli zastępuje to oświadczenie (art. 64 k.c. oraz art. 1047 k.p.c.). Jeżeli więc oświadczenie to ma stanowić składnik umowy, jaka ma być zawarta pomiędzy stronami, do zawarcia tej umowy konieczne jest złożenie odpowiedniego oświadczenia woli przez drugą stronę z zachowaniem wymaganej formy. Nie dotyczy to jednak zawarcia umowy przyrzeczonej w umowie przedwstępnej (art. 390 § 2 k.c.) oraz wypadków, gdy sąd uwzględnia powództwo o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy całkowicie zgodnie z żądaniem powoda; w takich wypadkach orzeczenie sądu stwierdza zawarcie umowy i zastępuje tę umowę.

Ze względu na brzmienie art. 898 § 2 k.c. i stosowanie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 i nast. k.c.) należy przyjąć, że w razie odwołania darowizny w stosunku do jednego małżonka jako rażąco niewdzięcznego, albo w stosunku do obojga małżonków, którym zarzuca się niewdzięczność, ale egzekwowania obowiązków wynikających z oświadczenia o odwołaniu tylko w stosunku do jednego z małżonków, iż darczyńca ma wyłącznie roszczenie o świadczenie pieniężne, a nie roszczenie o powrotne przeniesienie własności w postaci udziału w dotychczasowej wspólności majątkowej małżeńskiej (art. 405 in fine k.c.). "Połowa wartości darowanej nieruchomości stanowi - co do zasady - wysokość wzbogacenia należnego do zwrotu darczyńcy przez niewdzięcznego małżonka)”. Sąd uznał zatem, że w takiej sytuacji nie jest możliwy zwrot przedmiotu darowizny w naturze (wyrok SN z dnia 15 lutego 2012 r., I CSK 284/2011, OSP 2013, z. 1, poz. 3).

Sprawa pomiędzy współwłaścicielami o stwierdzenie obowiązku złożenia przez obdarowanego oświadczenia woli co do przeniesienia na darczyńcę przedmiotu odwołanej darowizny jest sporem o prawo własności w rozumieniu art. 618 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. Sąd drugiej instancji bierze z urzędu pod uwagę niedopuszczalność - z chwilą wszczęcia postępowania o zniesienie współwłasności - odrębnego postępowania w takiej sprawie (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2010 r., III CZP 114/09, OSNC 2010, nr 7–8, poz. 102).

Patrz także:

Dochodzenie szczególnych roszczeń w postępowaniu o zniesienie współwłasności;

Zniesienie współwłasności.

Skuteczność odwołania darowizny może być także poddana kontroli - po wykazaniu interesu prawnego - w sprawie o ustalenie, że darowizna została (nie została) skutecznie odwołana (art. 189 k.p.c.) (postanowienie SN z dnia 8 maja 1997 r., II CKN 146/97, OSNC 1997, nr 11, poz. 175).

Patrz także: Wytoczenie powództwa o ustalenie prawa lub stosunku prawnego.

Rażąca niewdzięczność nie czyni darowizny nieważną z mocy prawa, lecz uzasadnia prawo odwołania darowizny. Jeżeli darczyńca z tego prawa skorzysta, obdarowany ponosi od tego momentu odpowiedzialność tak jak bezpodstawnie wzbogacony. Zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie obdarowany ponosi odpowiedzialność na równi z bezpodstawnie wzbogaconym, który powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu (art. 898 § 2 k.c.).