Wiśniewski Jarosław T., Postępowanie w sprawie z powództwa o zapłatę w razie uzasadnionego zarzutu pozwanego, że dokonał potrącenia

Postępowanie w sprawie z powództwa o zapłatę w razie uzasadnionego zarzutu pozwanego, że dokonał potrącenia

Swoje żądania i wnioski oraz twierdzenia i dowody na ich poparcie pozwany powinien zgłosić przede wszystkim w odpowiedzi na pozew oraz w dalszych pismach przygotowawczych, jeżeli zostanie zobowiązany do ich złożenia przez przewodniczącego (art. 205³ § 1 i 2 k.p.c.).

Przewodniczący może zobowiązać stronę, by w piśmie przygotowawczym podała wszystkie twierdzenia i dowody istotne dla rozstrzygnięcia sprawy pod rygorem utraty prawa do ich powoływania w toku dalszego postępowania (art. 205³ § 2 zd. pierwsze k.p.c.). W takim w wypadku nowe twierdzenia i dowody zostaną pominięte, chyba że strona uprawdopodobni, iż ich powołanie w piśmie przygotowawczym nie było możliwe albo że potrzeba ich powołania wynikła później (art. 205³ § 2 zd. drugie k.p.c.)

Jeżeli przewodniczący nie zobowiąże do podania wszystkich twierdzeń i dowodów w piśmie przygotowawczym, to pozwany może zgłaszać twierdzenia i dowody ustnie na posiedzeniu przygotowawczym do chwili zatwierdzenia projektu planu rozprawy albo sporządzenia planu rozprawy, chyba że uprawdopodobni, iż ich powołanie wówczas nie było możliwe, albo że potrzeba ich powołania wynikła później (art. 205¹² § 1 k.p.c.). Jeśli natomiast nie zarządzono przeprowadzenia posiedzenia przygotowawczego, to pozwany może zgłaszać nowe twierdzenia i dowody ustnie na rozprawie, aż jej do zamknięcia (art. 205¹² § 2 k.p.c.).

Jeżeli został wydany wyrok zaoczny, to pozwany zobowiązany jest do zgłoszenia wszystkich twierdzeń i dowodów już w sprzeciwie od nakazu zapłaty, chyba że uprawdopodobni, iż ich powołanie w sprzeciwie nie było możliwe albo że potrzeba ich powołania wynikła później (art. 344 § 2 k.p.c.).

Jednym z zarzutów, które pozwany może podnieść w odpowiedzi na powództwo o zapłatę sumy pieniężnej jest zarzut potrącenia.

Zgłoszenie zarzutu potrącenia może polegać na powołaniu się na złożone poza tokiem procesu oświadczenie o potrąceniu bądź na złożeniu takiego oświadczenia dopiero w toku procesu. Jeżeli bowiem oświadczenie o potrąceniu nie zostało złożone wcześniej, to podnosząc zarzut potrącenia pozwany oświadcza jednocześnie swą wolę potrącenia (zob. np. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2008 r., II CSK 243/08, LEX nr 560544). Dopuszczalność zgłoszenia procesowego zarzutu potrącenia połączonego z materialnoprawnym oświadczeniem o potrąceniu doznaje ograniczeń. Zgodnie z art. 203¹ § 1 k.p.c., podstawą zarzutu potrącenia może być tylko wierzytelność pozwanego z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona przez powoda, chyba że wierzytelność pozwanego jest niesporna lub uprawdopodobniona dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego. Zarzut potrącenia można zaś podnieść nie później niż przy wdaniu się w spór co do istoty sprawy albo w terminie dwóch tygodni od dnia, gdy wierzytelność pozwanego stała się wymagalna (art. 203¹ § 2 k.p.c.). Dodatkowo, zarzut potrącenia może zostać podniesiony tylko w piśmie procesowym, do którego stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące pozwu, z wyjątkiem przepisów dotyczących opłat (art. 203¹ § 3 k.p.c.).

Wydaje się, że ograniczenia, o których mowa w art. 203¹ § 1 k.p.c. nie dotyczą jednak sytuacji, w której do potrącenia doszło przed doręczeniem pozwanemu pozwu (zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2005 r., III CZP 56/05, OSNC 2006, nr 7–8, poz. 119). W takim wypadku zastosowanie znajdzie natomiast art. 203¹ § 2 k.p.c., a zatem na dokonane potrącenie będzie można skutecznie powołać się tylko przy wdaniu się w spór. Jeszcze przed wprowadzeniem art. 203¹ k.p.c. przyjmowało się, że strona bez żadnych ograniczeń czasowych może wprawdzie podnosić zarzuty materialnoprawne, w tym zarzut potrącenia, ale twierdzenia odnoszące się do podstawy faktycznej tych zarzutów objęte były rygorami prekluzji bądź systemu dyskrecjonalnej władzy sędziego. Oznacza to, że sąd mógł pominąć – jako spóźnione - okoliczności faktyczne związane z zarzutem potrącenia, jeśli nie zostały przytoczone we właściwym czasie (tak H. Pietrzkowski, Istota zmian w zakresie gromadzenia materiału procesowego w powojennym postępowaniu cywilnym (w:) Ius est a iustitia appellatum. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Tadeuszowi Wiśniewskiemu, s. 448).

Warunkiem skuteczności zarzut potrącenia jest skonkretyzowanie wzajemnej wierzytelności potrącającego, w szczególności przez dokładne określenie kwoty pieniężnej (zob. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 1968 r., II PR 202/68, LEX nr 6353). Nie jest przy tym konieczne użycie w oświadczeniu pojęcia „potrącenia”, ale wystarczy ujawnienie woli umorzenia obu wierzytelności przez ich wzajemne przeciwstawienie (por. T. Wiśniewski, Komentarz do kodeksu cywilnego pod red. J. Gudowskiego, Zobowiązania, t. III, cz. 1, Warszawa 2013, s. 964).

Podniesienie zarzutu potrącenia o podwójnym skutku (prawnoprocesowym i prawnomaterialnym) przez pełnomocnika procesowego wymaga udzielenia szczególnego pełnomocnictwa. Przewidziany w art. 91 k.p.c. zakres umocowania z mocy ustawy nie uprawnia bowiem pełnomocnika procesowego do złożenia materialnoprawnego oświadczenia o potrąceniu. Oświadczenie woli mocodawcy o udzieleniu pełnomocnictwa do złożenia takiego oświadczenia może być jednak złożone w sposób dorozumiany, np. przez tolerowanie przez mocodawcę złożonego w jego obecności oświadczenia pełnomocnika procesowego (zob. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2004 r., I CK 204/04, OSNC 2005, nr 10, poz. 176).

Podnosząc zarzut potrącania, pozwany zobowiązany jest podać fakty oraz dowody potwierdzające istnienie wierzytelności przedstawionej do potrącenia oraz potwierdzające fakt złożenia powodowi oświadczenia o potrąceniu w taki sposób, że mógł zapoznać się z jego treścią (art. 61 § 1 k.c.).

Pozwany zobowiązany jest wypowiedzieć się co do twierdzeń powoda dotyczących faktów, w tym wyszczególnić fakty, którym zaprzecza (art. 127 § 1 i art. 210 § 2 k.p.c.). Powołane przez powoda fakty, którym pozwany nie zaprzeczył sąd może uznać za przyznane (art. 230 k.p.c.), a więc niewymagające dowodu (art. 229 k.p.c.).

Swoje żądania i wnioski oraz twierdzenia i dowody na ich poparcie powód powinien zgłosić przede wszystkim w pozwie oraz w dalszych pismach przygotowawczych, jeżeli zostanie zobowiązany do ich złożenia przez przewodniczącego (art. 205³ § 1 i 2 k.p.c.).

Przewodniczący może zobowiązać stronę, by w piśmie przygotowawczym podała wszystkie twierdzenia i dowody istotne dla rozstrzygnięcia sprawy pod rygorem utraty prawa do ich powoływania w toku dalszego postępowania (art. 205³ § 2 zd. pierwsze k.p.c.). W takim w wypadku nowe twierdzenia i dowody zostaną pominięte, chyba że strona uprawdopodobni, iż ich powołanie w piśmie przygotowawczym nie było możliwe albo że potrzeba ich powołania wynikła później (art. 205³ § 2 zd. drugie k.p.c.)

Jeżeli przewodniczący nie zobowiąże do podania wszystkich twierdzeń i dowodów w piśmie przygotowawczym, to powód może zgłaszać twierdzenia i dowody ustnie na posiedzeniu przygotowawczym do chwili zatwierdzenia projektu planu rozprawy albo sporządzenia planu rozprawy, chyba że uprawdopodobni, iż ich powołanie wówczas nie było możliwe, albo że potrzeba ich powołania wynikła później (art. 205¹² § 1 k.p.c.). Jeśli natomiast nie zarządzono przeprowadzenia posiedzenia przygotowawczego, to powód może zgłaszać nowe twierdzenia i dowody ustnie na rozprawie, aż jej do zamknięcia (art. 205¹² § 2 k.p.c.).

Obrona powoda przed podniesionym przez pozwanego zarzutem potrącenia powinna zmierzać do wykazania, że przedstawiona do potrącenia wierzytelność pozwanego nie istnieje lub istnieje w mniejszym zakresie, np. wierzytelność wygasła na skutek spełnienia świadczenia.

Powód może także podnosić zarzut przedawnienia w stosunku do wierzytelności przedstawionej do potrącenia. Zarzut ten nie będzie jednak skuteczny, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło (zob. art. 502 k.c.).

Powód zobowiązany jest wypowiedzieć się co do twierdzeń pozwanego dotyczących faktów, w tym wyszczególnić fakty, którym zaprzecza (art. 127 § 1 i art. 210 § 2 k.p.c.). Powołane przez pozwanego fakty, którym powód nie zaprzeczył sąd może uznać za przyznane (art. 230 k.p.c.), a więc niewymagające dowodu (art. 229 k.p.c.).

Jeżeli więc pozwany zgłasza zarzut potrącenia (art. 498 § 1 k.c.), to powód może przedstawić własne twierdzenia i dowody dotyczące twierdzeń pozwanego. W szczególności powód może zgłaszać dowody mające zaprzeczać faktom, które zostały potwierdzone dowodami złożonymi przez pozwanego. Przykładowo powód może dowodzić, że nie doszło do skutecznego złożenia oświadczenia o potrąceniu, np. pozwany wpisał błędny adres albo skierował przesyłkę na adres, pod którym powód nie mieszkał i nie miał możliwości jej odebrania.