Gil Piotr, Postępowanie dowodowe w postępowaniu upadłościowym

Postępowanie dowodowe w postępowaniu upadłościowym

Specyfika postępowania dowodowego, prowadzonego przez sąd upadłościowy i sędziego-komisarza, przejawia się kilkoma cechami. Gromadzenie i ocena materiału dowodowego, co do zasady, odbywa się w formie uproszczonego sprawdzenia (ustalenia stanu faktycznego) z wykorzystaniem instytucji wysłuchania. Postępowanie to prowadzi sędzia-komisarz oraz sąd.

Szczególną cechą tego postępowania jest jego szybkość. Zachowanie właściwego tempa postępowania upadłościowego nie powinno być realizowane z uszczerbkiem dla rozstrzygnięcia sprawy. Określenie kompetencji sądu upadłościowego i sędziego-komisarza nie może być czynione w oderwaniu od zapewnienia stronom prawa do sądu. Gwarancja ta wynika bowiem z art. 45 Konstytucji RP. Wszelkie rozwiązania przyjmowane w tym zakresie powinny być skorelowane z konstytucyjnymi gwarancjami, jakie posiadają podmioty postępowania cywilnego. Przyjęte procedury powinny być oceniane na gruncie wiążących Rzeczpospolitą Polską standardów ochrony praw człowieka i z uwzględnieniem orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Uprawnienia organów sądowych związane z rozpoznawaniem spraw nie mogą bowiem naruszać podstawowych standardów wyznaczonych w art. 6 ust. 1 zd. pierwsze Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wartości. Standardy te, jako wartości podstawowe, muszą spełniać wszystkie podmioty, które zostały upoważnione przez ustawodawcę do wykonywania zadań z zakresu rozstrzygania spraw (wymiaru sprawiedliwości), a tym bardziej same sądy. Wskazana w przepisie art. 6 konwencji zasada „sprawiedliwości proceduralnej” wyznacza owe reguły (zob. wyrok TK z dnia 15 grudnia 2008 r., P 57/07 (OTK-A 2008, nr 10, poz. 178). Zasada ta wiąże w toku postępowania zmierzającego do rozpoznania sprawy, ale także na etapie prowadzenia postępowań nadzwyczajnych, takich jak postępowanie zainicjowane wniesieniem skargi kasacyjnej albo wniesieniem skargi o wznowienie postępowania (tak wyrok TK z dnia 12 maja 2011 r., P 38/08 (OTK-A 2011, nr 4, poz. 33 oraz wyrok z dnia 30 maja 2007 r., SK 68/06 (OTK 2007, nr 6, poz. 53). Zasady te obowiązują także w postępowaniu upadłościowym.

Do owych standardów, które wynikają z zasady demokratycznego państwa prawnego, należy zaliczyć: „ogólny wymóg, aby wszelkie postępowania prowadzone przez organy władzy publicznej w celu rozstrzygnięcia spraw indywidualnych odpowiadały standardom sprawiedliwości proceduralnej. W szczególności regulacje prawne tych postępowań muszą zapewnić wszechstronne i staranne zbadanie okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, gwarantować wszystkim stronom i uczestnikom postępowania prawo do wysłuchania, tj. prawo przedstawiania i obrony swoich racji, a jednocześnie umożliwiać sprawne rozpatrzenie sprawy w rozsądnym terminie” - wyrok TK z dnia 1 lipca 2008 r., SK 40/07 (OTK-A 2008, nr 6, poz. 101). Por. wyrok TK z dnia 16 stycznia 2006 r., SK 30/05 (OTK-A 2006. nr 1, poz. 2); por. także wyrok TK z dnia 2 października 2006 r., SK 34/06 (OTK-A 2006, nr 9, poz. 118).

Koncepcja „standardów sprawiedliwości proceduralnej” bezpośrednio łączy się z ideą demokratycznego państwa prawnego i z prawem do sądu, przyznanym jednostce w art. 45 Konstytucji i art. 6 konwencji. Ustawodawca gwarantuje to prawo wszystkim stronom i uczestnikom postępowania” (wyrok TK z dnia 14 czerwca 2006 r., K 53/05, OTK-A 2006, nr 6, poz. 66). Również regulacje prawne, odwołujące się do sposobów badania sprawy przez sąd upadłościowy i sędziego-komisarza, powinny zapewniać wszechstronne i staranne zbadanie okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy i gwarantować wszystkim uczestnikom postępowania prawo do wysłuchania, rozumiane jako prawo przedstawiania i obrony swoich twierdzeń.

W postępowaniu cywilnym strony mają obowiązek przedstawiania faktów i dowodów. Sąd natomiast fakty te ocenia jako istotne (art. 227 k.p.c.) dla rozstrzygnięcia sprawy. Fakty przyznane i niebudzące wątpliwości (art. 229 i 230 k.p.c.) nie muszą stanowić przedmiotu dowodzenia. Jednak w przypadku gdy będą wymagały wyjaśnienia, organ przeprowadzi postępowanie dowodowe. W efekcie sąd urzeczywistni normę prawa materialnego, tj. zastosuje prawo właściwe dla rozstrzygnięcia sporu, według paremii da mihi factum dabo tibi ius (por. art. 3, 232, 217 k.p.c., jak również art. 187 k.p.c. dot. budowy pozwu).

Podstawowymi środkami dowodzenia, z jakich korzysta się w postępowaniu upadłościowym, są dokumenty, często elektroniczne. W takim przypadku, stosownie do przepisu art. 216a p.u., taki dokument składa się za pośrednictwem rejestru i opatruje się bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym za pomocą ważnego kwalifikowanego certyfikatu albo podpisem zaufania (a uprzednio przed zmianą, która weszła w życie z dniem 11.09.2018r. ustawą z dnia 5 lipca 20188r. o zmianie ustawy o usługach zaufania oraz identyfikacji elektronicznej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018r. poz. 1544) potwierdzonym profilem zaufanym ePUAP). Dodatkowo dokumenty elektroniczne złożone w ww. sposób pozostają w tej elektronicznej postaci. Wyjątkowo dokumenty elektroniczne przedstawione zgodnie z art. 216a p.u., na zarządzenie sędziego-komisarza, drukuje się i załącza do akt.

Sąd i sędzia-komisarz, gdy zachodzi potrzeba przeprowadzenia dowodu z przesłuchania upadłego, syndyka, wierzyciela, członka rady wierzycieli lub innych osób, przesłuchują te podmioty:

a) na posiedzeniu, i wówczas z przesłuchania sporządzają protokół, niezależnie od obecności innych osób zainteresowanych, albo

b) odbierają od osób przesłuchiwanych oświadczenia na piśmie; oświadczenia te stanowią dowód w sprawie. Sąd albo sędzia-komisarz może zarządzić również, by oświadczenie na piśmie zawierało podpis notarialnie poświadczony.

Ocena właściwej formy poznania i gromadzenia materiału dowodowego należy do organu, który postępowanie prowadzi. Prawo upadłościowe ogranicza się do wskazania kryterium wyboru najwłaściwszej formy. Ustawodawca czyni to z wykorzystaniem sformułowania odwołującego się do dyskrecjonalnej władzy sędziowskiej, tj. z wykorzystaniem pojęcia: „stosownie do okoliczności”. Decyzja ta nie może być kwestionowana przez strony z wykorzystaniem środków zaskarżania.

Na uwagę zasługuje także terminologia zastosowana w p.u. i w k.p.c. odnośnie do pojęć związanych z czynnościami mającymi za przedmiot poznawanie faktów i gromadzenie dowodów. Według k.p.c. świadek składa zeznania („zeznaje”), natomiast strona jest przesłuchiwana (art. 299 i n. k.p.c.), a biegły jest wysłuchiwany (art. 217 ust. 4 p.u.).

Sąd i sędzia-komisarz wykorzystują, poza wprost oznaczonymi w art. 217 p.u. podstawami dowodzenia, także wiedzę i doświadczenie własne, odwołują się do notorii powszechnej i urzędowej, korzystają ponadto z dowodów pośrednich (dowodów prima facie) oraz z domniemań prawnych i faktycznych, a sędzia-komisarz może z inicjatywy syndyka, osoby trzeciej albo z inicjatywy własnej dopuścić dowód z opinii biegłego, posiadającego wiadomości specjalne w zakresie np. zarządzania przedsiębiorstwami dla określenia, czy wynagrodzenie otrzymywane przez reprezentantów upadłego było rażąco wysokie w rozumieniu przepisu art. 129 p.u.

Taki bogaty katalog instrumentów prawnych pozwala sądowi i sędziemu-komisarzowi wszechstronnie badać sprawę. Pozwala poznawać materiał dowodowy i rozstrzygać powierzone sprawy z wykorzystaniem instytucji „wysłuchania”. Dzięki temu możliwe jest zachowanie „standardów sprawiedliwości proceduralnej” w ramach badania spraw powierzonych do rozpoznania w postępowaniu upadłościowym.

Aktualizując przedstawione opracowanie należy dodać, że co do zasady z dniem 11 września 2018r. zacznie obowiązywać ustawa z dnia 5 lipca 2018r. o zmianie ustawy o usługach zaufania oraz identyfikacji elektronicznej oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2018r. poz. 1544). Według art. 69 określającego zasady wprowadzenia ustawy przyjęto podstawowa regułę, że ustawa wchodzi w życie po upływie miesiąca od dnia ogłoszenia. Dodatkowo przyjęto sześć odstępstw od tej reguły przewidując w skrajnym przypadku, że niektóre przepisy ustawy wejdą w życie z dniem 01.01.2020r.(art. 69 pkt. 2 ustawy). Ustawa zakresem zmian obejmuje m.in. takie ustawy jak k.p.c., k.p.a, Ordynacja podatkowa i wiele innych.

Istotę zmian dotyczących podpisu zaufanego wprowadzanych tą ustawą oddaje dodany przepis art. 21a. Stanowi on o istocie identyfikacji elektronicznej z wykorzystaniem „podpisu zaufanego” i „krajowego węzła”. Ten ostatni stanowi element węzła transgranicznego. Przepis ten stanowi:

Art. 21a. 1. Krajowy schemat identyfikacji elektronicznej obejmuje: 1) węzeł krajowy identyfikacji elektronicznej, zwany dalej "węzłem krajowym"; 2) przyłączone do węzła krajowego: a) systemy identyfikacji elektronicznej, w których wydawane są środki identyfikacji elektronicznej, b) systemy teleinformatyczne, w których udostępniane są usługi online; 3) węzeł wykorzystywany w procesie transgranicznego uwierzytelniania osób, o którym mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 12 ust. 8 rozporządzenia 910/2014, zwany dalej "węzłem transgranicznym".

2. Węzeł krajowy jest rozwiązaniem organizacyjno-technicznym umożliwiającym uwierzytelnianie użytkownika systemu teleinformatycznego, korzystającego z usługi online, z wykorzystaniem środka identyfikacji elektronicznej wydanego w systemie identyfikacji elektronicznej przyłączonym do tego węzła bezpośrednio albo za pośrednictwem węzła transgranicznego.

3. Wykorzystywanie środka identyfikacji elektronicznej do uwierzytelnienia użytkownika systemu teleinformatycznego w celu realizacji usługi online świadczonej przez podmiot, o którym mowa w art. 2 i art. 19c ust. 1 ustawy z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne (Dz. U. z 2017 r. poz. 570 oraz z 2018 r. poz. 1000 i 1544), lub podmiot sektora publicznego, o którym mowa w art. 3 pkt 7 rozporządzenia 910/2014, jest nieodpłatne.

4. Uwierzytelnienie użytkownika systemu teleinformatycznego w celu realizacji usługi online wymaga użycia środka identyfikacji elektronicznej na poziomie bezpieczeństwa określonym przez podmiot świadczący tę usługę.

Minister właściwy do spraw informatyzacji ma zapewnić funkcjonowanie węzła krajowego. W wykonaniu tego obowiązku przetwarza dane osobowe osób, którym wydano środki identyfikacji elektronicznej, obejmujące: 1) imię (imiona),2) nazwisko, 3) nazwisko rodowe,4) numer PESEL lub niepowtarzalny identyfikator środka identyfikacji elektronicznej, o którym mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 12 ust. 8 rozporządzenia 910/2014, 5) datę urodzenia,6) miejsce urodzenia, 7) płeć, 8) adres zamieszkania.

Zgodnie z przepisem art. 21b. 1. Minister właściwy do spraw informatyzacji wydaje decyzję o przyłączeniu systemu identyfikacji elektronicznej do węzła krajowego podmiotowi odpowiedzialnemu za ten system posiadającemu siedzibę na terenie jednego z państw członkowskich Unii Europejskiej po:

1) potwierdzeniu spełnienia przez ten system wymagań dla zadeklarowanych poziomów bezpieczeństwa środków identyfikacji elektronicznej wydawanych w tym systemie, określonych w przepisach wydanych na podstawie art. 8 ust. 3 rozporządzenia 910/2014;

2) przeprowadzeniu testów integracyjnych zakończonych wynikiem pozytywnym, potwierdzających interoperacyjność systemów identyfikacji elektronicznej, z uwzględnieniem przepisów wydanych na podstawie art. 12 ust. 8 rozporządzenia 910/2014;

3) zapewnieniu przez podmiot odpowiedzialny za ten system opracowania, ustanawiania, wdrażania, eksploatowania, monitorowania, przeglądania, utrzymywania i doskonalenia systemu zarządzania bezpieczeństwem informacji zgodnie z wymogami określonymi w przepisach wydanych na podstawie art. 18 ustawy z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne;

4) przedstawieniu przez podmiot odpowiedzialny za ten system dokumentu zawierającego przyrzeczenie zakładu ubezpieczeń zawarcia umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone w związku z wykorzystywaniem środków identyfikacji elektronicznej wydanych w systemie identyfikacji elektronicznej wnioskodawcy;

5) przedstawieniu przez podmiot odpowiedzialny za ten system oświadczenia o działaniu tego podmiotu zgodnie z przepisami o ochronie danych osobowych;

6) uzyskaniu pozytywnej opinii Szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego w przypadku, o którym mowa w art. 21g ust. 6.

Zgodnie z art. 3 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2018 r. poz. 1360, 1467 i 1499) w art. 126 w § 5 oraz w art. 694⁴ w § 2 wyrazy "podpisem potwierdzonym profilem zaufanym ePUAP" zastępuje się wyrazami "podpisem zaufanym".

Przepis art. 126 § 5 k.p.c. po wejściu w życie ww. zmian będzie brzmiał:

Art. 126 § 5 k.p.c. Pismo procesowe wniesione za pośrednictwem systemu teleinformatycznego opatruje się kwalifikowanym podpisem elektronicznym albo podpisem zaufanym (w miejsce poprzedniego brzmienia obejmującego „podpisem potwierdzonym profilem zaufanym ePUAP”).

Natomiast przepis art. 694⁴ § 2 k.p.c. dotyczący dokumentów w postępowaniu rejestrowym przyjmie nowe brzmienie:

§ 2. Dokumenty, o których mowa w § 1, stanowiące załączniki do wniosku złożonego za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, sporządzone w postaci elektronicznej, opatruje się kwalifikowanym podpisem elektronicznym albo podpisem zaufanym (w miejsce „potwierdzonym profilem zaufanym ePUAP”).

Pojęcie „wysłuchanie” ma, na gruncie polskiego systemu prawnego, kilka desygnatów. Występuje ono np. w postępowaniu procesowym jako forma wymiany informacji pomiędzy sądem a stronami postępowania (informacyjne słuchanie albo wysłuchanie stron). Występuje ono, zasadniczo, we wstępnej fazie postępowania. Może być jednak realizowane i na dalszych jego etapach.

Wysłuchanie występuje także w postępowaniu nieprocesowym, lecz nie stanowi formy, w jakiej sąd przeprowadza badanie faktów i dowodów.

W końcu instytucja ta występuje także na obszarze postępowania upadłościowego. Celem czynionych obecnie rozważań nie jest jednak zaprezentowanie wszelkich sposobów rozumienia pojęcia „wysłuchanie”, lecz przedstawienie znaczenia tej instytucji w procesie poznawania faktów przez sąd i sędziego-komisarza w postępowaniu upadłościowym.

W przypadku rozpoznawania spraw przez sąd i sędziego-komisarza przewidziano w postępowaniu upadłościowym, do pewnego stopnia uproszczoną, procedurę „wysłuchania”. Zastąpiła ona na określonym obszarze analizowanych regulacji - po noweli z dnia 15 maja 2015 r. p.r. - rozbudowany system gromadzenia materiału dowodowego w procesie. Wiąże się to z przekazaniem przez ustawodawcę wielu kompetencji dotychczas przypisanych sądowi w postępowaniu procesowym. Przekazanie to nastąpiło na rzecz sędziego-komisarza. Rozbudowany system postępowania dowodowego prowadzonego w procesie przez sąd występował uprzednio co do instytucji uregulowanych w postępowaniu upadłościowym. Był on, przed nowelą z dnia 15 maja 2015 r. p.r., wykorzystywany m.in. dla rozpoznania sprawy wskazanej w przepisie art. 128 p.u.n. (obecnie w art. 128 p.u. - po noweli z dnia 15 maja 2015 r. p.r.), dotyczącej bezskuteczności czynności odpłatnej dokonanej w kwalifikowanym okresie z określoną zamkniętą grupą podmiotów. Takie nowe rozwiązanie przyjął ustawodawca w zmienionej regulacji, dotyczącej np. zaskarżenia czynności pomiędzy upadłym i podmiotami powiązanymi z nim osobowo lub kapitałowo (art. 128 p.u.). Przyjęto, że skoro sędzia-komisarz od wielu lat orzekał o bezskuteczności rażąco niewspółmiernego wynagrodzenia, według art. 129 p.u.n. (a obecnie po ww. noweli art. 129 p.u.), to nic nie stoi na przeszkodzie, aby sprawy o podobnym poziomie problemów dowodowych, dotyczące czynności z tzw. osobami bliskimi, także powierzyć do rozpoznania sędziemu-komisarzowi. Skomplikowane dowodowo i często długotrwałe procesy prowadzone przez sądy zostały, po noweli, zastąpione instytucją „wysłuchania”.

„Wysłuchanie” jest pojęciem określającym formę, w jakiej organ sądowy, tj. w przypadku postępowania upadłościowego sąd i sędzia-komisarz, podejmuje z udziałem określonej grupy podmiotów czynności o charakterze procesowym. Czynności te mają na celu przyjęcie oświadczeń i zebranie materiału pozwalającego na rozstrzygnięcie sprawy.

W ramach postępowania upadłościowego, np. dotyczącego przekazania do masy upadłości usuniętych z niej fraudacyjnie rzeczy lub praw, wykorzystuje się wysłuchanie jako swoistego rodzaju uproszczoną formę postępowania rozpoznawczego uregulowanego w I części k.p.c. Wysłuchanie zmierza do zgromadzenia i poznania materiału pozwalającego rozstrzygnąć sprawę. Nie zawsze jednak będzie to forma uproszczonego postępowania zmierzającego do poznania faktów. Można wyrazić pogląd, że „wysłuchanie” będzie w praktyce zbliżało się w swoim przebiegu do postaci postępowania dowodowego ujętego w procesie cywilnym. Może dojść do zbliżenia istoty i zakresu „wysłuchania” do postępowania, jakie uprzednio było prowadzone przez sąd w sprawie o stwierdzenie bezskuteczności na tle art. 128 p.u.n., przed ww. nowelą z dnia 15 maja 2015 r. p.r. Będzie to wynikało m.in. z potrzeby prowadzenia dowodu z opinii biegłego czy konieczności konfrontowania świadków.