Stefański Ryszard A., Odstąpienie od stosowania tymczasowego aresztowania

Odstąpienie od stosowania tymczasowego aresztowania

Szczególna drastyczność tymczasowego aresztowania, jego głębokie wkroczenie w sferę konstytucyjnych swobód obywatelskich, wymaga uwzględnienia przy jego stosowaniu wyjątkowych okoliczności, które nakazują odstąpić od jego stosowania. Nie jest zatem możliwe zastosowanie tymczasowego aresztowania, mimo wystąpienia pozytywnych przesłanek, w razie zaistnienia przesłanki negatywnej; czyni ona zastosowanie tymczasowego aresztowania niedopuszczalnym. Słusznie podkreślił Sąd Najwyższy, że: Zgodnie z art. 209 [ob. art. 249 § 1] k.p.k. warunkiem stosowania środków zapobiegawczych, a tym bardziej najostrzejszego z nich w postaci tymczasowego aresztowania, jest, aby zebrane dowody dostatecznie uzasadniały popełnienie przestępstwa przez osobę podejrzaną, a także aby zachodziła co najmniej jedna z przesłanek wymienionych w art. 217 § 1 [ob. art. 258] k.p.k. oraz brak zakazu określonego w art. 217 § 2 [ob. art. 259 § 3] k.p.k. (postanowienie SN z dnia 11 października 1980 r., II KZ 180/80, OSNKW 1981, nr 3, poz. 17, z glosą P. Hofmańskiego, PiP 1983, nr 7, s. 143–146). Przesłanki negatywne mogą mieć charakter bezwzględny, uniemożliwiający w ogóle zastosowanie tego środka, i względny, stanowiący taką przeszkodę w niektórych wypadkach.

Zakazy stosowania tego środka obowiązują zarówno w postępowaniu przygotowawczym, jak i w postępowaniu sądowym. Dotyczą zarówno momentu stosowania tymczasowego aresztowania, jego przedłużania, jak i dalszego trwania; konieczne jest uchylenie tego środka, gdy w trakcie jego stosowania wystąpi którakolwiek okoliczność wymieniona w art. 259 k.p.k.

Nie można zastosować tymczasowego aresztowania (zakaz bezwzględny), gdy przewiduje się orzeczenie przez sąd łagodnej kary (art. 259 § 2 k.p.k.) lub za przestępstwa drobne (art. 259 § 3 k.p.k.), a także w sytuacji gdy (zakaz względny) spowodowałoby dla życia lub zdrowia oskarżonego poważne niebezpieczeństwo (art. 259 § 1 pkt 1 k.p.k.) albo pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny (art. 259 § 1 pkt 2 k.p.k.).

Nie można zastosować tymczasowego aresztowania, gdy na podstawie okoliczności sprawy przewiduje się orzeczenie kary nieizolacyjnej lub kary pozbawienia wolności w niewielkim wymiarze (art. 259 § 2 k.p.k.). Są to: kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, kara łagodniejszego rodzaju, tj. ograniczenie wolności lub grzywna, kara pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania w wymiarze nieprzekraczającym tymczasowego aresztowania. Przeszkodą taką jest też przewidywane poprzestanie na orzeczeniu środka karnego, przepadku lub środka kompensacyjnego (art. 59 k.k.), który wstępuje w miejsce kary przez odstąpienie od jej wymierzenia albo w razie odstąpienia od wymierzenia kary (art. 61 k.k.). Przesłanka ta opiera się na prognozie co do kary, która może zmieniać się w trakcie trwania tymczasowego aresztowania. Ratio legis tego przepisu polega na tym, by nie stosować tego najsurowszego środka zapobiegawczego, gdy jest wysoce prawdopodobne, że zostanie orzeczona kara niepolegająca na pozbawieniu wolności albo wprawdzie taka kara, lecz okres tymczasowego aresztowania przekroczyłby jej wymiar; oskarżony ponosiłby niewspółmierną dolegliwość i w rzeczywistości tymczasowe aresztowanie byłoby karą. Oznacza to, że tymczasowe aresztowanie powinno pozostawać w rozsądnej proporcji do spodziewanej kary. Zakaz ten pozostaje w związku z zasadą proporcjonalności stosowania tymczasowego aresztowania (art. 257 § 1 k.p.k.). Wprawdzie przesłanka ta ma charakter bezwzględny, gdyż nie pozostawiono w tym zakresie swobody organowi procesowemu, lecz opiera się na ocennych warunkach, co w istocie stępia jej ostrze. Ma ona zastosowanie wówczas, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego jedną z ww. kar. Decydujące są więc konkretne okoliczności sprawy, mające znaczenie dla wymiaru kary, a określone w art. 53 k.k. Słusznie zwraca się uwagę w orzecznictwie, że treść art. 259 § 2 k.p.k. z uwagi na kategoryczny zakaz ujęty w swym przepisie: „tymczasowego aresztowania nie stosuje się”, nakazuje badać nie tylko ustawowe zagrożenie zawarte w normie sankcjonującej przepisu, ale także całokształt tych okoliczności, które znane na określoną fazę postępowania, mają wpływ na sądowy wymiar kary, a co się z tym wiąże, na kwestię wymiaru kary pozbawienia wolności i ewentualnego zastosowania instytucji warunkowego zawieszenia jej wykonania (postanowienie SA w Lublinie z dnia 3 października 2007 r. - II AKz 321/07, KZS 2008, Nr 4, poz. 96).