Kremens Karolina, Nadanie statusu świadka anonimowego w postępowaniu przygotowawczym

Nadanie statusu świadka anonimowego w postępowaniu przygotowawczym

Instytucja świadka anonimowego (świadka incognito) pojawiła się w polskim prawie procesowym w związku z nowelizacją kodeksu postępowania karnego z 1969 r. (ustawa z dnia 6 lipca 1995 r., Dz. U. z 1995 r. Nr 89, poz. 444) i do czasu obowiązywania ówczesnego kodeksu uregulowana została w art. 164a. Została w całości inkorporowana do nowego kodeksu postępowania karnego z 1997 r. i z pewnymi zmianami (m.in. ustawa z dnia 10 stycznia 2003 r., Dz. U. 2003 r. Nr 17, poz. 155) funkcjonuje w nim do dnia dzisiejszego.

Wprowadzenie instytucji świadka incognito spotkało się z zastrzeżeniami i stanowiło źródło kontrowersji co do możliwości połączenia istnienia tej regulacji z istniejącymi w polskim prawie procesowym zasadami bezpośredniości, prawa do obrony, a także kontradyktoryjności oraz jawności (zob. m.in. wyrok SN z dnia 20 lutego 2002 r., V KKN 586/99, LEX nr 53048 oraz wyrok SA w Katowicach z dnia 18 lutego 2010 r., II Aka 205/09, Prok. i Pr. 2010, nr 10, poz. 19). W świetle obowiązującego orzecznictwa polskiego, a także Europejskiego Trybunału Praw Człowieka uznać należy jednak, iż instytucja świadka anonimowego nie pozostaje w sprzeczności z zasadami rzetelnego procesu karnego, pod warunkiem stosowania tej instytucji z ostrożnością i umiarem.

Kodeks postępowania karnego nie reguluje wprost formy, w jakiej świadek może złożyć wniosek o nadanie mu statusu świadka incognito w postępowaniu karnym, odsyłając w tym zakresie do rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 czerwca 2003 r. w sprawie postępowania o zachowanie w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka oraz sposobu postępowania z protokołami zeznań tego świadka. Rozporządzenie określa sposób i warunki składania wniosku o wydanie postanowienia o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka, w tym danych osobowych świadka, przesłuchania świadka, co do którego wydano takie postanowienie, oraz sporządzania, przechowywania i udostępniania protokołów zeznań tego świadka, a także dopuszczalny sposób powoływania się na jego zeznania w orzeczeniach i pismach procesowych (§ 1 Rozporządzenia).

Wniosek o nadanie świadkowi statusu świadka anonimowego może zostać złożony w każdym czasie w toku postępowania karnego w dowolnej formie, tj. już w pisemnym zawiadomieniu o popełnieniu przestępstwa, w protokole przesłuchania świadka, a także ustnie bądź pisemnie w toku prowadzonego postępowania (§ 2 ust. 1 Rozporządzenia). We wniosku należy wskazać dane świadka oraz okoliczności uzasadniające nadanie mu statusu świadka anonimowego (§ 2 ust. 3 Rozporządzenia). Od dnia 1 października 2015 roku wymagane jest także, aby wniosek, dotyczący świadka, który wykonywał czynności operacyjno-rozpoznawcze, o których mowa w art. 19a i art. 19b ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. z 2015 r. poz. 355, z późn. zm.), art. 9f i art. 9g ustawy z dnia 12 października 1990 r. o Straży Granicznej (Dz. U. z 2014 r. poz. 1402, z późn. zm.), art. 29 i art. 30 ustawy z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (Dz. U. z 2010 r. Nr 29, poz. 154, z późn. zm.), art. 19 ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (Dz. U. z 2014 r. poz. 1411, z późn. zm.) albo art. 32 i art. 33 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych (Dz. U. z 2013 r. poz. 568, z późn. zm.), z wykorzystaniem dokumentów, które uniemożliwiają ustalenie danych go identyfikujących oraz środków, którymi posługuje się przy wykonywaniu zadań służbowych, zawierał wyłącznie indywidualny, niepowtarzalny numer ewidencyjny jednoznacznie identyfikujący policjanta, funkcjonariusza Straży Granicznej, funkcjonariusza Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, funkcjonariusza Centralnego Biura Antykorupcyjnego albo żołnierza Żandarmerii Wojskowej, nadany w związku z zakwalifikowaniem go do wykonywania czynności operacyjno-rozpoznawczych, zwany dalej "numerem ewidencyjnym", oraz adres do korespondencji wskazujący właściwą jednostkę organizacyjną Policji, Straży Granicznej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego albo Żandarmerii Wojskowej. We wniosku wskazuje się także okoliczności uzasadniające obawę niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby dla niego najbliższej (zob. § 2 ust. 3a Rozporządzenia).

Wniosek o utajnienie tożsamości świadka może zostać złożony w postępowaniu przygotowawczym do organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze (np. funkcjonariusz Policji prowadzący dochodzenie). Jednakże organ taki, jeżeli nie jest prokuratorem, przekazuje wniosek prokuratorowi z zachowaniem przepisów o ochronie informacji niejawnych (§ 2 ust. 4 Rozporządzenia).

Zgodnie z § 2 ust. 5 Rozporządzenia prokurator w konsekwencji ma obowiązek pouczyć wnioskodawcę o:

– możliwości wystąpienia, aż do zamknięcia przewodu sądowego przed sądem I instancji, o uchylenie postanowienia o zachowaniu w tajemnicy tożsamości świadka;

– możliwości uchylenia w postępowaniu przygotowawczym przez prokuratora, a w postępowaniu sądowym przez sąd, na wniosek prokuratora, postanowienia o utajnieniu tożsamości świadka, oraz o ujawnieniu protokołu jego przesłuchania w charakterze świadka w całości, jeżeli okaże się, że w czasie wydania postanowienia nie istniała uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby dla niego najbliższej albo że złożył on świadomie fałszywe zeznania lub nastąpiło jego ujawnienie;

– możliwości przesłuchania świadka z użyciem urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość, a także o konieczności dostosowania się podczas przesłuchania do poleceń prowadzącego postępowanie, w celu zachowania w tajemnicy tożsamości świadka.