Kremens Karolina, Inicjatywa dowodowa strony w postępowaniu przygotowawczym (uwagi ogólne)

Inicjatywa dowodowa strony w postępowaniu przygotowawczym (uwagi ogólne)

Niniejsza procedura opisuje schemat wprowadzania dowodów w postępowaniu przygotowawczym na podstawie wniosków dowodowych składanych przez strony na tym etapie postępowania.

W osobnych procedurach zostały omówione natomiast zagadnienia Inicjatywy dowodowej organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze na tym etapie postępowania, Inicjatywy dowodowej sądu w postępowaniu sądowym, a także Inicjatywy dowodowej stron w postępowaniu sądowym.

W dniu 15 kwietnia 2016 roku weszła w życie ustawa nowelizująca kodeks postępowania karnego z dnia 11 marca 2016 r. (Dz.U. z 2016 r. poz. 437), która znacząco zmodyfikowała art. 167 k.p.k. a więc przepis normujący inicjatywę dowodową w postępowaniu karnym, przywracając procedurę wprowadzania dowodów do postępowania obowiązującą do 1 lipca 2015 r. Ustawodawca wprowadzając aktualnie obowiązujące brzmienie art. 167 k.p.k. („Dowody przeprowadza się na wniosek stron lub z urzędu”) sprawia, iż, biorąc pod uwagę także treść art. 2 § 2 k.p.k., sąd ma nie tylko prawo, ale i obowiązek przeprowadzania dowodów z urzędu zawsze, gdy istnieje taka potrzeba, co oznacza w praktyce każdy przypadek, gdy należy ustalić okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia o winie oskarżonego. Jednocześnie sąd nie jest w żaden ograniczony w swojej aktywności i może wręcz „zastępować” oskarżyciela w oczekiwanej od niego aktywności.

Podkreślić należy, iż obowiązująca od dnia 1 lipca 2015 r. do 15 kwietnia 2016 roku ustawa z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny i niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2013 r. poz. 1247) regulowała zagadnienie inicjatywy dowodowej (tj. wprowadzania dowodów do procesu i ich przeprowadzania w toku postępowania) zdecydowanie odmiennie. W szczególności art. 167 k.p.k. w brzmieniu z 1 lipca 2015 r. pozwalał na ukształtowanie przebiegu postępowania sądowego zgodnie z zasadą kontradyktoryjnego postępowania karnego. Uwypuklał rolę stron w powoływaniu dowodów i przeprowadzaniu ich na rozprawie sprawiając, iż inicjatywa dowodowa stron wyraźnie dominowała nad inicjatywą dowodową sądu w tym zakresie. Co więcej, przepis nie tylko wskazywał, iż w pierwszej kolejności dowody przeprowadzały strony, a dopiero w dalszej sąd, ale zdecydowano się również na wprowadzenie przesłanki, dopiero której zaistnienie uzasadniało aktywność sądu w zakresie inicjatywy dowodowej, tj. „wyjątkowy wypadek uzasadniony szczególnymi okolicznościami”. Miało to - w założeniu ustawodawcy - limitować aktywność sądu w tym zakresie.

Aktualnie wprowadzone zmiany, stanowiące powrót do inkwizycyjnego modelu wprowadzania i przeprowadzania dowodów na rozprawie znacząco wpłyną na kształt postępowania sądowego rozmywając role procesowe sądu jako organu orzekającego i oskarżyciela jako organu, na którym ciężar udowodnienia winy oskarżonego.

Ustawodawca nowelizacją z 15 kwietnia 2016 roku zmieniając kształt art. 167 k.p.k. usunął jego art. 167 § 2 k.p.k., który w całości odnosił się do postępowania przygotowawczego. Jednakże problem inicjatywy dowodowej na tym etapie postępowania karnego, w związku z zasadami inkwizycyjności i ścigania z urzędu rządzącymi tym etapem postępowania, nie budzi wielkich kontrowersji. Oznacza to, iż obowiązkiem organu w postępowaniu przygotowawczym jest przeprowadzanie dowodów, co nie wyklucza prawa stron do zgłaszania wniosków dowodowych na tym etapie postępowania.

W postępowaniu przygotowawczym, którego jednym z celów jest zebranie, zabezpieczenie i w niezbędnym zakresie utrwalenie dowodów dla sądu (art. 297 § 1 pkt 5 k.p.k.), organy postępowania przygotowawczego zobligowane są do zbierania dowodów z urzędu. Przepis art. 167 k.p.k., który stosuje się zarówno do postępowania przygotowawczego jak i sądowego, stanowi bowiem wprost, że w postępowaniu przygotowawczym dowody przeprowadzane są przez organ, co nie wyklucza możliwości zgłaszania wniosków dowodowych przez strony.

Dodatkowym wzmocnieniem uprawnienia stron do składania wniosków dowodowych w postępowaniu przygotowawczym jest art. 315 § 1 k.p.k. (w zakresie śledztwa, ale przepis ten stosowany jest odpowiednio także w dochodzeniu - art. 325a § 2 k.p.k.). Uprawnienie to przysługuje podejrzanemu i jego obrońcy, a także pokrzywdzonemu i jego pełnomocnikowi.

Organami postępowania przygotowawczego jest przede wszystkim prokurator, a także Policja oraz inne organy (art. 298 oraz 312 k.p.k.). W zależności od tego, w jakiej formie postępowanie przygotowawcze będzie prowadzone (śledztwo lub dochodzenie) oraz czy śledztwo będzie prowadzone osobiście przez prokuratora (śledztwo własne) czy powierzone Policji lub innym organom postępowania przygotowawczego (np. CBA, ABW), różne organy będą uprawnione do podejmowania decyzji w zakresie dopuszczenia dowodu zawnioskowanego przez stronę.

Na tym etapie postępowania karnego dominuje zasada inkwizycyjności, co nie oznacza, iż strony postępowania przygotowawczego, tj. pokrzywdzony i podejrzany, nie będą mieć możliwości wnioskowania o przeprowadzenie dowodów. Jednakże główny ciężar skompletowania materiału dowodowego spoczywać będzie na organach postępowania przygotowawczego.

Wniosek dowodowy może mieć charakter pisemny albo ustny składany do protokołu, np. w trakcie przesłuchania podejrzanego. Także ustny wniosek dowodowy powinien zawierać wymogi formalne charakterystyczne dla tego rodzaju pisma procesowego, tj. wnioskodawca powinien wskazać ustnie, jaki dowód i na jaką okoliczność powinien być jego zdaniem przeprowadzony (zob. art. 169 k.p.k.).

Wniosek dowodowy jako szczególny rodzaj pisma procesowego powinien zawierać wszystkie wymogi formalne ujęte w art. 119 k.p.k. oraz dodatkowo te, które wskazuje art. 169 k.p.k., tj.:

– oznaczenie dowodu,

– wskazanie okoliczności, które mają być udowodnione,

– sposób przeprowadzenia dowodu (fakultatywnie).

Tylko wskazanie, jaki dowód i na jaką okoliczność ma zostać przeprowadzony pozwala na merytoryczne rozpatrzenie wniosku, dzięki czemu organ postępowania przygotowawczego będzie w stanie rozważyć czy nie zachodzą okoliczności powodujące jego oddalenie (art. 170 k.p.k.).

Ustawa nie określa terminu dla składania wniosków dowodowych. Może być on złożony aż do skierowania aktu oskarżenia do sądu. Wnioski złożone w czasie późniejszym będą przesyłane do sądu celem ich rozpatrzenia przez przewodniczącego składu orzekającego lub sąd (zob. Inicjatywa dowodowa stron w postępowaniu sądowym (uwagi ogólne)).

Na uwagę zasługuje, że podejrzany (a do 15 kwietnia 2016 roku takie uprawnienie miał także pokrzywdzony) ma szczególne prawo do składania wniosków dowodowych w postępowaniu przygotowawczym w terminie 3 dni od zapoznania się z materiałami postępowania przygotowawczego (zob. Zaznajomienie z materiałami postępowania przygotowawczego).