Grzegorczyk Tomasz, Dyrektywy orzekania na niekorzyść oskarżonego w postępowaniu odwoławczym

Dyrektywy orzekania na niekorzyść oskarżonego w postępowaniu odwoławczym

W przeciwieństwie do kwestii orzekania na korzyść oskarżonego, kompetencja sądu odwoławczego do orzekania na niekorzyść, zawsze jest ściśle ograniczona prawem procesowym. Możliwość (tj. konieczność z uwagi na zasady prawdy i legalizmu - zob. art. 2 § 2 k.p.k. oraz art. 10 k.p.k.) takiego orzekania pojawia się wtedy, gdy prawnie „przestają obowiązywać” określone zakazy (gwarancje dla oskarżonego) chroniące przed pogorszeniem jego sytuacji procesowej. Chodzi tutaj o dwie instytucje: zakaz reformationis in peius oraz zakazy (reguły) ne peius (te ostatnie dotyczą jedynie postępowania apelacyjnego).

Orzekanie na niekorzyść oskarżonego poza zakazem reformationis in peius przewidują przepisy § 1 (znowelizowany z dniem 15 kwietnia 2016 r.) oraz § 4 art. 434 k.p.k. Ich głównym uzasadnieniem ustawowym (ratio legis) jest:

– zasada prawdy (zob. art. 2 § 2 k.p.k.) i zasada legalizmu (art. 10 k.p.k.);

– niebezpieczeństwo braku lojalności procesowej oskarżonego, który uprzednio „skorzystał” z pewnych „ułatwień” prawnych (§ 4; tych wyjątków nie stosuje się także w przypadku stwierdzenia przez sąd odwoławczy obrazy prawa materialnego oraz bezwzględnych przyczyn uzasadniających uchylenie orzeczenia [zob. art. 439 § 1 k.p.k.], co jest uzasadnione wymogiem prawidłowości procedowania).

Orzekanie na niekorzyść oskarżonego jest więc dopuszczalne przede wszystkim, gdy został wniesiony środek odwoławczy na niekorzyść oskarżonego i co do zasady tylko w granicach zaskarżenia; środek taki musi być skuteczny, a więc podlega merytorycznemu rozpoznaniu; skuteczności środka odwoławczego nie należy rozumieć w znaczeniu potocznym tego słowa - jest to bowiem jedynie spowodowanie kontroli instancyjnej zaskarżonego rozstrzygnięcia lub innej czynności, a nie doprowadzenie do jego zmiany lub uchylenia. Dla skuteczności środka odwoławczego wymaga się spełnienia kilku warunków, po pierwsze - jego dopuszczalności (art. 425 § 1 k.p.k., art. 444 k.p.k., art. 459 § 1 k.p.k., art. 466 § 1 k.p.k. i art. 467 § 1 k.p.k.); po wtóre - posiadania przez skarżącego uprawnienia do jego złożenia (art. 425 § 1 i 2 k.p.k. oraz art. 444 k.p.k. i art. 459 § 3 k.p.k.); po trzecie - zachowania odpowiedniej formy, nieraz także wraz z wypełnieniem tzw. przymusu adwokackiego (art. 427 k.p.k., art. 428 k.p.k., art. 446 k.p.k.), oraz po czwarte - dochowania terminu zawitego (art. 422 k.p.k., 445 k.p.k. i 460 k.p.k.) - zob. T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym. Komentarz, Warszawa 2008; T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2011; J. Izydorczyk, Granice orzekania sądu odwoławczego w polskiej procedurze karnej, Łódź 2010 - passim. Należy także przypomnieć, iż w prawie polskim niewłaściwe oznaczenie czynności procesowej, a zwłaszcza środka zaskarżenia, zgodnie z tzw. zasadą racjonalnego nieformalizmu (art. 118 k.p.k.) nie pozbawia tej czynności znaczenia prawnego (zob. J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, St. M. Przyjemski, R.A. Stefański, St. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Tom III, Warszawa 2003–2004, s. 34; St. Zabłocki, Postępowanie odwoławcze, kasacyjne i wznowieniowe w procesie karnym, Warszawa 1999, s. 27; St. Zabłocki, Postępowanie odwoławcze w kodeksie postępowania karnego po nowelizacji - komentarz praktyczny, Warszawa 2003, s. 44). Dodatkowym warunkiem orzekania na niekorzyść oskarżonego jest wymóg stwierdzenia uchybień podniesionych w środku odwoławczym lub podlegających uwzględnieniu z urzędu (zob. art. 434 § 1 in fine k.p.k.). Ostatnią - i najbardziej kontrowersyjną - grupą przypadków orzekania na niekorzyść oskarżonego poza zakazem reformationis in peius jest ww. zabezpieczenie wymiaru sprawiedliwości przed niebezpieczeństwem braku lojalności procesowej oskarżonego, który uprzednio „skorzystał” z pewnych „ułatwień” prawnych (zob. art. 434 § 4 k.p.k.). Może to rodzić obawy (nieraz podnoszone w doktrynie) pośredniego ograniczenia zasady prawa do obrony. Należy jednak pamiętać o tym, że prawidłowo skonstruowana procedura karna musi uwzględniać zarówno gwarancje procesowe oskarżonego, jak i tzw. gwarancje procesowe wymiaru sprawiedliwości, rozumiane jako realizacja zasad prawdy oraz legalizmu.

Orzekanie na niekorzyść oskarżonego poza zakazem (zakazami) ne peius ewentualnie wchodzi w grę w postępowaniu apelacyjnym (art. 444 k.p.k. i n.) Reguły ne peius są regulowane w art. 454 k.p.k.i polegają na merytorycznym ograniczeniu w orzekaniu sądu odwoławczego przy rozpoznawaniu środka odwoławczego wniesionego na niekorzyść oskarżonego, a więc eliminującego sam zakaz reformationis in peius. Zakazuje się tu skazania oskarżonego, który został wcześniej uniewinniony lub co do którego w pierwszej instancji umorzono postępowanie (§ 1 art. 454 k.p.k.). Poważne zmiany omawianego przepisu dokonane zostały nowelizacją z 2019 r. Po pierwsze, wyeliminowano zakaz skazania oskarżonego, co do którego w pierwszej instancji warunkowo umorzono postępowanie. Po drugie, zniesiono zakaz zaostrzania przez sąd odwoławczy kary przez wymierzenie kary dożywotniego pozbawienia wolności, określony w art. 454 § 3.