Kremens Karolina, Dostęp stron, obrońców, pełnomocników i przedstawicieli ustawowych do akt postępowania przygotowawczego w toku postępowania sądowego

Dostęp stron, obrońców, pełnomocników i przedstawicieli ustawowych do akt postępowania przygotowawczego w toku postępowania sądowego

Przepisy dotyczące udostępniania akt postępowania karnego związane są z realizacją zasady jawności wewnętrznej postępowania. Zasada jawności postępowania karnego przejawia się w dwóch aspektach:

– tzw. jawności zewnętrznej, tj. dostępie do materiałów i czynności postępowania nieograniczonej i nieokreślonej grupie osób (publiczności), która nie ma bezpośredniego interesu prawnego w wydaniu określonego rozstrzygnięcia,

– tzw. jawności wewnętrznej, a więc dostępie stron i innych uczestników postępowania do zebranego w sprawie materiału dowodowego oraz wszystkich czynności postępowania niezbędnych dla zajęcia stanowiska i w efekcie - rozstrzygnięcia (zob. K. Zgryzek, Zasada jawności [w:] P. Wiliński (red.), Zasady procesu karnego. System Prawa Karnego Procesowego, t. III, cz. 1, Warszawa 2014, s. 768 i n.).

Co do zasady dostęp stron, a także innych uczestników postępowania do akt postępowania karnego będzie miał charakter szerszy niż dostęp innych podmiotów (publiczność, w tym media). W tym drugim przypadku organ procesowy prowadzący postępowanie będzie mógł ograniczyć dostęp w szerszym zakresie.

Bez wątpienia dostęp do akt postępowania karnego ma związek również z realizacją zasady prawa do obrony. Podejmowanie czynności obrończych (akcji obrończej) uzależnione jest wszak od zakresu posiadanych informacji o sprawie, w tym o zebranych dowodach. Dostęp do akt postępowania jest więc jednym z warunków wykonywania prawa do obrony.

Dostęp do akt postępowania karnego w kontekście zasady jawności jest zróżnicowany w zależności od tego, czy mówimy o dostępie do akt postępowania przygotowawczego czy sądowego. Na etapie postępowania sądowego dominuje zasada jawności, co oznacza, że akta postępowania są, poza wyjątkami, dostępne bez ograniczeń (art. 156 § 1 k.p.k.). Natomiast w postępowaniu przygotowawczym sytuacja kształtuje się odmiennie w związku z zasadą tajności tego etapu postępowania i udostępnianie akt śledztwa i dochodzenia odbywa się wyłącznie za zgodą prokuratora lub organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze (art. 156 § 5 k.p.k.), a przesłanki umożliwiające ograniczenie dostępu uczestnikom postępowania są bez wątpienia szersze niż w postępowaniu sądowym. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy w toku postępowania przygotowawczego prokurator składa wniosek o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania (art. 156 § 5a k.p.k.). Wówczas udostępnienie akt (ale wyłącznie obrońcy i jego podejrzanemu) ma charakter obligatoryjny.

Ustawodawca w związku z nowelizacją k.p.k., która weszła w życie w dniu 1 lipca 2015 r. i zmianą kształtu materiałów postępowania przygotowawczego przesyłanych do sądu (zob. art. 334 k.p.k.) - akta przekazane sądowi przez oskarżyciela publicznego nie muszą zawierać wszystkich materiałów postępowania przygotowawczego - zezwala stronom, obrońcom i pełnomocnikom oraz przedstawicielom ustawowym na zapoznawanie się z treścią tych materiałów, które nie trafiły do sądu, także już w toku samego postępowania sądowego (art. 156 § 1a k.p.k.). Podkreślić należy, iż jeszcze przed skierowaniem aktu oskarżenia do sądu strony oraz ich przedstawiciele procesowi mają prawo do zapoznania się z materiałami postępowania (art. 321 k.p.k.), jednakże nowa regulacja wskazuje na podobne możliwości także po rozpoczęciu postępowania sądowego.

Akta postępowania przygotowawczego przesyłanego do sądu wraz z aktem oskarżenia mogą nie zawierać wszystkich materiałów zebranych w postępowaniu przygotowawczym. Związane jest to z treścią art. 334 § 1 k.p.k., który nakazuje oskarżycielowi publicznemu wyselekcjonować z akt sprawy jedynie te materiały, które związane są z kwestią odpowiedzialności osób wskazanych w akcie oskarżenia. Do materiałów przesyłanych do sądu, należy dołączyć również te materiały, które zdaniem oskarżyciela publicznego nie należą do tej grupy, ale których dołączenia domagał się oskarżony, obrońca, pokrzywdzony lub pełnomocnik w oparciu o przepis art. 321 § 5 k.p.k.

W związku z faktem, iż do sądu trafiać będzie jedynie część akt postępowania przygotowawczego, ustawodawca daje możliwość uprawnionym podmiotom do zapoznania się z treścią materiałów nieprzekazanych do sądu także w toku trwającego już postępowania sądowego.

Uprawnionymi do żądania dostępu do akt postępowania przygotowawczego nieprzekazanych do sądu są wszystkie podmioty wskazane w art. 156 § 1 k.p.k. Oznacza to, że zarówno strony, obrońcy, pełnomocnicy i przedstawiciele ustawowi, ale także inne osoby mogą ubiegać się uzyskanie dostępu do akt. Chodzić tu może m.in. o dziennikarzy czy pracowników naukowych itp. Jednakże w takim przypadku udostępnienie akt odbywa się na odrębnych zasadach niż w przypadku stron. Co prawda przepis art. 156 § 1a k.p.k. kategorycznie wskazuje, iż akta „udostępnia się” na wniosek podmiotów wskazanych w art. 156 § 1 k.p.k., jednakże za nieracjonalne należy uznać taką interpretację, w której akta postępowania sądowego są udostępniane innym osobom wyłącznie za zgodą prezesa sądu, natomiast akta postępowania przygotowawczego nieprzekazane do sądu - bez ograniczeń. Dlatego też przebieg udostępniania tych akt stronom, pełnomocnikom, obrońcom oraz przedstawicielom ustawowym będzie miał zupełnie inny przebieg od udostępniania ich innym osobom (zob. Dostęp do akt postępowania przygotowawczego w toku postępowania sądowego innych osób).

Faktycznie bowiem procedura udostępniania akt postępowania przygotowawczego stronom i ich reprezentantom procesowym w zakresie nieprzekazanym do sądu będzie zbliżona do procedury udostępniania im akt postępowania sądowego i, co do zasady, nie będzie przewidywała daleko idących ograniczeń. Podkreślić należy, że ustawodawca uznał, iż bez jakichkolwiek zastrzeżeń całość tych akt była tym podmiotom gotowa do udostępnienia na mocy art. 321 k.p.k. I swoboda z jaką mogły zapoznawać się wówczas (tj. przed skierowaniem skargi do sądu) z tymi materiałami wynikająca z omawianego przepisu nie była ograniczana co do zawartości materiałów, a mogła wynikać jedynie z formy zapoznania, np. w kancelarii tajnej prokuratury wobec materiałów objętych klauzulą niejawności „tajne” lub „ściśle tajne”.

Wniosek o udostępnienie akt postępowania przygotowawczego w części nieprzekazanej sądowi wraz z aktem oskarżenia, na zasadach opisanych niniejszą procedurą, przysługuje stronom, obrońcom, pełnomocnikom i przedstawicielom ustawowym.

Wniosek o udostępnienie akt powinien mieć charakter pisemny i powinien spełniać wymogi formalne pisma procesowego. W związku z faktem, iż akta te znajdują się w prokuraturze, mimo iż sprawa znajduje się już na etapie postępowania sądowego, wniosek będzie kierowany do prokuratora, a nie do sądu. Nie ulega natomiast najmniejszej wątpliwości, że zakres dostępu do tych akt pozostaje szeroki, tj. w zakresie identycznym, w jakim strony uzyskują dostęp do akt postępowania sądowego.

Uzyskując dostęp do akt uprawiony uzyskuje jednocześnie prawo do sporządzania z nich odpisów. Mimo że przepis art. 156 § 1a k.p.k. nie wspomina o tym, wydaje się, iż nieracjonalnym byłoby uznać, iż uzyskując dostęp do samych akt nie można sporządzić z nich odpisów, tym bardziej, że ten sam przepis zezwala jednocześnie na utrwalanie akt w postaci elektronicznej (zob. art. 156 § 1a k.p.k. in fine).

Udostępnienie akt postępowania nie oznacza jednak dostępu do całości akt. Ze względu na ochronę niektórych uczestników postępowania (pokrzywdzonych i świadków) ich dane dotyczące miejsca zamieszkania oraz miejsca pracy nie podlegają ujawnieniu co do zasady. Na mocy art. 156a k.p.k. wprowadzonego do kodeksu postępowania karnego ustawą z dnia 28 listopada 2014 r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka, dane lub oryginały dokumentów znajdujące się w załączniku adresowym udostępnia się wyłącznie organom państwowym oraz organom samorządu terytorialnego na ich żądanie, a innym instytucjom oraz innym osobom wyłącznie, gdy przemawia za tym ich ważny interes. Powyższa regulacja ma na celu zabezpieczyć prawo pokrzywdzonych i świadków do utrzymania w tajemnicy informacji pozwalających na identyfikację miejsca, w którym przebywają. Stanowi konsekwencję nowo wprowadzonych cytowaną ustawą przepisów art. 148 § 2a–2c k.p.k. oraz zmienionego art. 191 k.p.k. Dotychczasowa regulacja wynikająca z art. 191 § 3 k.p.k., pozwalająca na zastrzeżenie danych dotyczących miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu z praktycznego punktu widzenia wydawała się dalece niewystarczająca, zwłaszcza, iż dokonywano zastrzeżenia na wniosek pokrzywdzonego lub świadka i wyłącznie, gdy zachodziła uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec świadka lub osoby najbliższej w związku z jego czynnościami. Dlatego też zdecydowano się na obligatoryjne utajnienie danych dotyczących miejsca zamieszkania i pracy przesłuchiwanego, niezależnie od jego poczucia zagrożenia, a co za tym idzie, nieujawniania ich także zapoznającym się z aktami postępowania, poza sytuacjami wyjątkowymi wskazanymi w art. 156a k.p.k.