Kremens Karolina, Dostęp do akt postępowania przygotowawczego w toku postępowania sądowego innych osób (poza stronami, obrońcami, pełnomocnikami i przedstawicielami ustawowymi)

Dostęp do akt postępowania przygotowawczego w toku postępowania sądowego innych osób (poza stronami, obrońcami, pełnomocnikami i przedstawicielami ustawowymi)

Przepisy dotyczące udostępniania akt postępowania karnego związane są z realizacją zasady jawności wewnętrznej postępowania. Zasada jawności postępowania karnego przejawia się w dwóch aspektach:

– tzw. jawności zewnętrznej, tj. dostępie do materiałów i czynności postępowania nieograniczonej i nieokreślonej grupie osób (publiczności), która nie ma bezpośredniego interesu prawnego w wydaniu określonego rozstrzygnięcia;

– tzw. jawności wewnętrznej, a więc dostępie stron i innych uczestników postępowania do zebranego w sprawie materiału dowodowego oraz wszystkich czynności postępowania niezbędnych dla zajęcia stanowiska i w efekcie – rozstrzygnięcia (zob. K. Zgryzek, Zasada jawności [w:] P. Wiliński (red.), Zasady procesu karnego. System Prawa Karnego Procesowego, t. III, cz. 1, Warszawa 2014, s. 768 i n.).

Co do zasady dostęp stron, a także innych uczestników postępowania do akt postępowania karnego będzie miał charakter szerszy niż dostęp innych podmiotów (publiczność, w tym media). W tym drugim przypadku organ procesowy prowadzący postępowanie będzie mógł ograniczyć dostęp w szerszym zakresie.

Dostęp do akt postępowania karnego w kontekście zasady jawności jest zróżnicowany w zależności od tego, czy mówimy o dostępie do akt postępowania przygotowawczego czy sądowego. Na etapie postępowania sądowego dominuje zasada jawności, co oznacza, że akta postępowania są, poza wyjątkami, dostępne bez ograniczeń (art. 156 § 1 k.p.k.). Natomiast w postępowaniu przygotowawczym sytuacja kształtuje się odmiennie w związku z zasadą tajności tego etapu postępowania, i udostępnianie akt śledztwa i dochodzenia odbywa się wyłącznie za zgodą prokuratora lub organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze (art. 156 § 5 k.p.k.), a przesłanki umożliwiające ograniczenie dostępu uczestnikom postępowania są bez wątpienia szersze niż w postępowaniu sądowym.

Ustawodawca w związku z nowelizacją k.p.k., która weszła w życie w dniu 1 lipca 2015 r. i zmianą kształtu materiałów postępowania przygotowawczego przesyłanych do sądu (zob. art. 334 k.p.k.), w wyniku czego akta przekazane sądowi przez oskarżyciela publicznego nie muszą zawierać wszystkich materiałów postępowania przygotowawczego, zezwala stronom, obrońcom i pełnomocnikom oraz przedstawicielom ustawowym na zapoznawanie się z treścią tych materiałów, które nie trafiły do sądu, także już w toku samego postępowania sądowego (art. 156 § 1a k.p.k.). Podkreślić należy, iż jeszcze przed skierowaniem aktu oskarżenia do sądu strony oraz ich przedstawiciele procesowi mają prawo do zapoznania się z materiałami postępowania (art. 321 k.p.k.), jednakże nowa regulacja wskazuje na podobne możliwości także po rozpoczęciu postępowania sądowego.

Akta postępowania przygotowawczego przesyłanego do sądu wraz z aktem oskarżenia mogą nie zawierać wszystkich materiałów zebranych w postępowaniu przygotowawczym. Związane jest to z treścią art. 334 § 1 k.p.k., który nakazuje oskarżycielowi publicznemu wyselekcjonować z akt sprawy jedynie te materiały, które związane są z kwestią odpowiedzialności osób wskazanych w akcie oskarżenia. Do materiałów przesyłanych do sądu, należy dołączyć również te materiały, które zdaniem oskarżyciela publicznego nie należą do tej grupy, ale których dołączenia domagał się oskarżony, obrońca, pokrzywdzony lub pełnomocnik w oparciu o przepis art. 321 § 5 k.p.k.

W związku z faktem, iż do sądu trafiać będzie jedynie część akt postępowania przygotowawczego, ustawodawca daje możliwość uprawnionym podmiotom do zapoznania się z treścią materiałów nieprzekazanych do sądu także w toku trwającego już postępowania sądowego.

Uprawnionymi do żądania dostępu do akt postępowania przygotowawczego nieprzekazanych do sądu są wszystkie podmioty wskazane w art. 156 § 1 k.p.k. Oznacza to, że zarówno strony, obrońcy, pełnomocnicy i przedstawiciele ustawowi, ale także inne osoby mogą ubiegać się uzyskanie dostępu do akt. Chodzić tu może m.in. o dziennikarzy czy pracowników naukowych itp. Jednakże w takim przypadku udostępnienie akt odbywa się na odrębnych zasadach niż w przypadku stron. Co prawda przepis art. 156 § 1a k.p.k. kategorycznie wskazuje, iż akta „udostępnia się” na wniosek podmiotów wskazanych w art. 156 § 1 k.p.k., jednakże za nieracjonalne należy uznać taką interpretację, w której akta postępowania sądowego są udostępniane innym osobom wyłącznie za zgodą prezesa sądu natomiast akta postępowania przygotowawczego nieprzekazane do sądu - bez ograniczeń. Dlatego też przebieg udostępniania tych akt stronom, pełnomocnikom, obrońcom oraz przedstawicielom ustawowym będzie miał zupełnie inny przebieg od udostępniania ich innym osobom (zob. Dostęp do akt postępowania przygotowawczego w toku postępowania sądowego innych osób).

Wniosek o udostępnienie akt powinien mieć charakter pisemny i powinien spełniać wymogi formalne pisma procesowego.

Uzyskując dostęp do akt uprawiony uzyskuje jednocześnie prawo do sporządzania z nich odpisów. Mimo że przepis art. 156 § 1a k.p.k. nie wspomina o tym, wydaje się, iż nieracjonalnym byłoby uznać, iż uzyskując dostęp do samych akt nie można sporządzić z nich odpisów, tym bardziej, że ten sam przepis zezwala jednocześnie na utrwalanie akt w postaci elektronicznej (zob. art. 156 § 1a k.p.k. in fine).

Udostępnienie akt postępowania nie oznacza jednak dostępu do całości akt. Ze względu na ochronę niektórych uczestników postępowania (pokrzywdzonych i świadków) ich dane dotyczące miejsca zamieszkania oraz miejsca pracy nie podlegają ujawnieniu co do zasady. Na mocy art. 156a k.p.k. wprowadzonego do kodeksu postępowania karnego ustawą z dnia 28 listopada 2014 r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka, dane lub oryginały dokumentów znajdujące się w załączniku adresowym udostępnia się wyłącznie organom państwowym oraz organom samorządu terytorialnego na ich żądanie, a innym instytucjom oraz innym osobom wyłącznie, gdy przemawia za tym ich ważny interes. Powyższa regulacja ma na celu zabezpieczyć prawo pokrzywdzonych i świadków do utrzymania w tajemnicy informacji pozwalających na identyfikację miejsca, w którym przebywają. Stanowi konsekwencję nowo wprowadzonych cytowaną ustawą przepisów art. 148 § 2a–2c k.p.k. oraz zmienionego art. 191 k.p.k. Dotychczasowa regulacja wynikająca z art. 191 § 3 k.p.k., pozwalająca na zastrzeżenie danych dotyczących miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu z praktycznego punktu widzenia wydawała się dalece niewystarczająca, zwłaszcza, iż dokonywano zastrzeżenia na wniosek pokrzywdzonego lub świadka i wyłącznie, gdy zachodziła uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec świadka lub osoby najbliższej w związku z jego czynnościami. Dlatego też zdecydowano się na obligatoryjne utajnienie danych dotyczących miejsca zamieszkania i pracy przesłuchiwanego, niezależnie od jego poczucia zagrożenia, a co za tym idzie, nieujawniania ich także zapoznającym się z aktami postępowania, poza sytuacjami wyjątkowymi wskazanymi w art. 156a k.p.k.

Mimo że ustawa nie wskazuje w art. 156 § 1a k.p.k., kto podejmuje decyzję w zakresie udostępnienia akt postępowania przygotowawczego w zakresie, w jakim nie zostały przekazane do sądu, wydaje się, że należy posiłkować się odpowiednio treścią przepisu art. 156 § 1 k.p.k. Należy uznać, iż ten przepis stanowi niejako wzór dla udostępniania akt w postępowaniu sądowym, nawet jeżeli są to akta przechowywane w prokuraturze, a nie art. 156 § 5 k.p.k. regulujący udostępnianie akt postępowania przygotowawczego. Za taką interpretacją przemawia bowiem fakt, iż postępowanie przygotowawcze zostało już zakończone, akta były już dostępne stronom na mocy art. 321 k.p.k. i nie ma już konieczności ochrony „zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania lub ochrony ważnego interesu państwa”, do których art. 156 § 5 k.p.k. się odwołuje.

Jednocześnie przepis art. 156 § 1 k.p.k. należy stosować odpowiednio, uznając, iż innym osobom niż strony udostępniać się będzie materiały postępowania przygotowawczego nieprzesłane do sądu na takich samych zasadach na jakich odbywa się udostępnianie akt postępowania sądowego tym osobom, tj. za zgodą odpowiedniego organu. Dlatego też uznać należy, że adresatem wniosku innych osób jest w przypadku akt postępowania przygotowawczego nieprzekazanych sądowi prokurator, który będzie podejmował decyzję w przedmiocie udostępnienia akt składającemu wniosek. Uznanie, iż decyzja ta należy do organu sądowego wydaje się być nieuprawniona, zwłaszcza iż akta te znajdują się w posiadaniu prokuratora i nie stanowią w żaden sposób akt postępowania sądowego.