Czerwińska Dorota, Dostęp do akt postępowania przygotowawczego stron, obrońców, pełnomocników i przedstawicieli ustawowych

Dostęp do akt postępowania przygotowawczego stron, obrońców, pełnomocników i przedstawicieli ustawowych

Przepisy dotyczące udostępniania akt postępowania karnego związane są z realizacją zasady jawności wewnętrznej postępowania. Zasada jawności postępowania karnego przejawia się w dwóch aspektach:

– tzw. jawności zewnętrznej, tj. dostępie do materiałów i czynności postępowania nieograniczonej i nieokreślonej grupie osób (publiczności), która nie ma bezpośredniego interesu prawnego w wydaniu określonego rozstrzygnięcia,

– tzw. jawności wewnętrznej, a więc dostępie stron i innych uczestników postępowania do zebranego w sprawie materiału dowodowego oraz wszystkich czynności postępowania niezbędnych dla zajęcia stanowiska i w efekcie - rozstrzygnięcia (zob. K. Zgryzek, Zasada jawności [w:] P. Wiliński (red.), Zasady procesu karnego. System Prawa Karnego Procesowego, t. III, cz. 1, Warszawa 2014, s. 768 i n.).

Co do zasady dostęp stron, a także innych uczestników postępowania do akt postępowania karnego będzie miał charakter szerszy niż dostęp innych podmiotów (publiczność, w tym media). W tym drugim przypadku organ procesowy prowadzący postępowanie będzie mógł ograniczyć dostęp w szerszym zakresie.

Bez wątpienia dostęp do akt postępowania karnego ma związek również z realizacją zasady prawa do obrony. Podejmowanie czynności obrończych (akcji obrończej) uzależnione jest wszak od zakresu posiadanych informacji o sprawie, w tym o zebranych dowodach. Dostęp do akt postępowania jest więc jednym z warunków wykonywania prawa do obrony.

Dostęp do akt postępowania karnego w kontekście zasady jawności jest zróżnicowany w zależności od tego, czy mówimy o dostępie do akt postępowania przygotowawczego czy sądowego . Na etapie postępowania sądowego dominuje zasada jawności, co oznacza, że akta postępowania są, poza wyjątkami, dostępne bez ograniczeń (art. 156 § 1 k.p.k.). Natomiast w postępowaniu przygotowawczym sytuacja kształtuje się odmiennie w związku z zasadą tajności tego etapu postępowania i udostępnianie akt śledztwa i dochodzenia odbywa się wyłącznie za zgodą prokuratora lub organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze (art. 156 § 5 k.p.k.), a przesłanki umożliwiające ograniczenie dostępu uczestnikom postępowania są bez wątpienia szersze niż w postępowaniu sądowym. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy w toku postępowania przygotowawczego prokurator składa wniosek o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania (art. 156 § 5a k.p.k.). Wówczas udostępnienie akt (ale wyłącznie obrońcy i jego podejrzanemu) ma charakter obligatoryjny.

Postępowanie przygotowawcze ze swojej natury ma charakter tajny, a dobro postępowania może uzasadniać ograniczenie dostępu do jego przebiegu określonym podmiotom. Nie oznacza to jednak, iż jest to zasada bezwzględnie stosowana, albowiem kodeks postępowania karnego przewiduje jednak mechanizmy umożliwiające uzyskanie dostępu do akt postępowania przygotowawczego. Prawo zapoznania się z materiałami postępowania będzie zależne - inaczej niż ma to co do zasady miejsce w postępowaniu sądowym - od decyzji organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze.

Uprawnionymi do żądania dostępu do akt postępowania przygotowawczego na mocy art. 156 § 5 k.p.k. są strony, obrońcy, pełnomocnicy oraz przedstawiciele ustawowi stron. Warto podkreślić, że stronami postępowania przygotowawczego są zarówno podejrzany, jak i pokrzywdzony (art. 299 § 1 k.p.k.) i to oni przede wszystkim uzyskują na mocy art. 156 § 5 k.p.k. prawo do żądania dostępu do akt.

Ustawa przewiduje także inne podmioty, którym można udostępnić akta, a mianowicie o dostęp do akt mogą wnioskować także „inne osoby” np. dziennikarze (zob.: Dostęp do akt postępowania przygotowawczego innych osób).

Ustawa karnoprocesowa przewiduje także szczególne przepisy przyznające stronom i ich przedstawicielom dostęp do akt postępowania przygotowawczego, a są to:

– art. 306 § 1 k.p.k. wskazujący, iż uprawnionym do złożenia zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa (odpowiednio dochodzenia) lub też postanowienie o jego umorzeniu przysługuje prawo przejrzenia akt sprawy;

– art. 321 § 1 k.p.k. - podejrzany i jego obrońca mają prawo przejrzenia akt sprawy przed końcowym terminem zaznajomienia ich z materiałami postępowania.

Szczególny reżim udostępniania akt postępowania przygotowawczego dotyczy również sytuacji, w których złożono wniosek o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania (zob.: Dostęp do akt postępowania przygotowawczego w związku z orzekaniem o tymczasowym aresztowaniu).

Wniosek o udostępnienie akt przyjmuje formę pisemną, aczkolwiek nic nie stoi na przeszkodzie, aby został on złożony np. przez obrońcę podejrzanego ustnie do protokołu w toku przesłuchania w charakterze podejrzanego.

Udostępnienie akt polegające na ich fizycznym przeczytaniu, art. 156 § 5 k.p.k. odróżnia od dalszych form zapoznania się z aktami postępowania, tj. sporządzanie odpisów i kopii (w tym fotograficznych) oraz uzyskanie uwierzytelnionych odpisów lub kopii. To oznacza, że w swoim żądaniu o dostęp do akt strona powinna zawrzeć żądanie uzyskania nie tylko prawa do przeczytania akt, ale także określić sposób udostępnienia jej materiałów.

Powstaje jednocześnie pytanie co może podlegać udostępnieniu. W postępowaniu przygotowawczym jego przebieg dokumentowany jest bowiem dwutorowo, tzn. w postaci akt postępowania przygotowawczego (stanowiących w dalszej kolejności akta sądowe po skierowaniu aktu oskarżenia do sądu) oraz akt podręcznych prokuratora, które zawierają tylko część informacji zawartych w pierwszych aktach, ale także mogą zawierać pewne dokumenty o charakterze wewnętrznym, niemające znaczenia procesowego. Wydaje się, że dostęp do akt podręcznych prokuratora nie jest objęty regulacją art. 156 § 5 k.p.k. i z tego względu udostępnieniu podlegają jedynie akta postępowania przygotowawczego (zob. A. Bojańczyk, Proces karny: dostęp do akt podręcznych, Rzeczpospolita PCD 2011, nr 4, s. 6).

Przepis art. 156 § 5b k.p.k. stanowi, iż regulacja określona w art. 156 § 5 k.p.k. stosuje się odpowiednio do udostępniania akt zakończonego postępowania przygotowawczego. Nie budzi natomiast już w chwili obecnej wątpliwości - mimo wcześniejszych kontrowersji w tym zakresie, czego konsekwencją są liczne orzeczenia, także sądów administracyjnych - iż dostęp do akt w toku postępowania przygotowawczego odbywa się na podstawie przepisów art. 156 k.p.k., natomiast akta zakończonego już postępowania przygotowawczego będą udostępniane na podstawie ustawy z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. z 2001 r. Nr 112, poz. 1198 ze zm.) - zob. m.in. wyrok WSA w Łodzi z dnia 13 maja 2014 r., II SAB/Łd/35/14, LEX nr 531659; wyrok WSA w Gdańsku z dnia 4 kwietnia 2013 r., II SAB/Gd 7/13, LEX nr 1298170 oraz wyrok WSA w Poznaniu z dnia 31 marca 2011 r., II SAB/Po 1/11, LEX nr 1100597.