Bełczącki Robert Marek, Badanie z urzędu zdolności sądowej, zdolności procesowej lub składu organu reprezentującego

Badanie z urzędu zdolności sądowej, zdolności procesowej lub składu organu reprezentującego

1. Brak zdolności sądowej strony, brak zdolności procesowej i jednoczesny brak przedstawiciela ustawowego, albo taki brak w składzie organu jednostki organizacyjnej, będącej stroną, który uniemożliwia jej działanie, nie w każdym przypadku prowadzą do odrzucenia pozwu, ale stanowią przyczynę nieważności postępowania, przewidzianą w art. 379 pkt 2 k.p.c. Z tego względu, sąd obowiązany jest brać je pod uwagę z urzędu w każdym stanie sprawy (art. 202 k.p.c.), a przywołane na ich uzasadnienie twierdzenia i dowody nie mogą zostać pominięte jako spóźnione na podstawie art. 205³ § 2 k.p.c. lub art. 205¹² § 1 albo § 2 k.p.c.

2. Z chwilą wniesienia pozwu, powyższy obowiązek spoczywa na przewodniczącym, który dostrzegając okoliczności uzasadniające odrzucenie pozwu, kieruje sprawę na posiedzenie niejawne, nawet jeśli stwierdzi, że pozew dotknięty jest brakami formalnymi (§ 162 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 czerwca 2019 r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych, Dz. U. poz. 1141), chyba że są to braki uniemożliwiające dokonanie prawidłowej oceny w tym zakresie.

1. Zdolność sądowa to zdolność występowania w procesie jako strona. Przysługuje ona: 1) każdej osobie fizycznej i prawnej (art. 64 § 1 k.p.c.); 2) jednostce organizacyjnej niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje jednak zdolność prawną (art. 64 § 1¹ k.p.c.); 3) pracodawcy, któremu nie przysługuje zdolność prawna, w sprawach z zakresu prawa pracy, a także organowi rentowemu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 460 § 1 k.p.c.); 4) w sprawach przed Sądem Okręgowym w Warszawie - sądem ochrony konkurencji i konsumentów - Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (art. 479²⁹ § 1 k.p.c.), Prezesowi Urzędu Regulacji Energetyki (art. 479⁵⁰ § 1 k.p.c.), Prezesowi Urzędu Komunikacji Elektronicznej (art. 479⁶¹ § 1 k.p.c.) i Prezesowi Urzędu Transportu Kolejowego (art. 479⁷² § 1 k.p.c.); 5) dyrektorowi przedsiębiorstwa lub zrzeszenia przedsiębiorstw oraz radzie pracowniczej w sprawach określonych w art. 691¹ k.p.c. (art. 691³ k.p.c.).

2. Z kolei zdolność procesowa polega na zdolności do dokonywania czynności procesowych (art. 65 § 1 k.c.) i przysługuje: 1) osobom fizycznym mającym pełną zdolność do czynności prawnych - w każdego rodzaju sprawie cywilnej; 2) osobom fizycznym o ograniczonej zdolności do czynności prawnych - jeśli chodzi o sprawy wynikłe z czynności zdziałanych samodzielnie przez takie osoby (art. 65 § 2 k.p.c.); 3) osobom prawnym oraz innym jednostkom organizacyjnym obdarzonym zdolnością prawną - w każdego rodzaju sprawie cywilnej; 4) matce i ojcu z chwilą ukończenia szesnastego roku życia, jeśli są ograniczeni w zdolności do czynności prawnych - w sprawach o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka oraz o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa (art. 453¹ k.p.c.); 5) pracodawcy bez zdolności prawnej - w sprawach z zakresu prawa pracy i organowi rentowemu - w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 460 § 1 k.p.c.); 6) w sprawach przed Sądem Okręgowym w Warszawie - sądem ochrony konkurencji i konsumentów - Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (art. 479²⁹ § 1 k.p.c.), Prezesowi Urzędu Regulacji Energetyki (art. 479⁵⁰ § 1 k.p.c.), Prezesowi Urzędu Komunikacji Elektronicznej (art. 479⁶¹ § 1 k.p.c.) i Prezesowi Urzędu Transportu Kolejowego (art. 479⁷² § 1 k.p.c.); 7) dyrektorowi przedsiębiorstwa lub zrzeszenia przedsiębiorstw oraz radzie pracowniczej w sprawach określonych w art. 691¹ k.p.c. (art. 691³ k.p.c.).

3. Osoby fizyczne pozbawione zdolności procesowej mogą dokonywać czynności procesowych jedynie przez swego przedstawiciela (art. 66 k.p.c.).

4. Zdolność sądową i procesową cudzoziemców oraz zagranicznych osób prawnych lub innych jednostek organizacyjnych reguluje art. 1117 k.p.c.

5. Brak w składzie organów jednostki organizacyjnej, uniemożliwiający jej działanie w procesie, może wystąpić wówczas, gdy ze względu na regulację jednostki organizacyjnej danego rodzaju stan osobowy organu uprawnionego do jej reprezentacji nie pozwala na prawidłowe podejmowanie w jej imieniu czynności procesowych (art. 67 k.p.c.).

6. Brak zdolności sądowej, zachodzący tak po stronie powoda, jak i pozwanego, uniemożliwia prawidłowe przeprowadzenie procesu, jeśli jest to brak nieusuwalny. W razie możliwości usunięcia takiego braku, art. 199 § 2 k.p.c. nakłada na sąd obowiązek podjęcia stosownych działań w tym kierunku (art. 70 k.p.c.). Pierwotny nieusuwalny brak zdolności sądowej prowadzi do odrzucenia pozwu (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.) i ewentualnie zniesienia postępowania, jeśli toczyło się ono pomimo takiego braku (art. 71 k.p.c.). Tak samo sąd postąpi, jeśli pierwotny brak o charakterze usuwalnym nie zostanie naprawiony w zakreślonym terminie. Z kolei następczy brak zdolności sądowej, skutkuje zawieszeniem postępowania (art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c.). Jednakże nienaprawialna następcza utrata zdolności sądowej strony prowadzi do umorzenia postępowania na podstawie art. 355 k.p.c. (por. postanowienie SN z dnia 15 lutego 2002 r., V CKN 1100/00, OSNC 2003, nr 1, poz. 11, LEX nr 54146).

7. Brak zdolności procesowej przy jednoczesnym braku przedstawiciela ustawowego, podobnie jak brak w składzie organów jednostki organizacyjnej, uniemożliwiający jej działanie w procesie, może nieodwracalnie zatamować bieg procesu jedynie wówczas, gdy dotyczy powoda. Jeśli usunięcie takiego braku jest możliwe, sąd na podstawie art. 199 § 2 k.p.c. podejmuje stosowne działania (art. 70 k.p.c.). Pierwotny brak nieusuwalny albo nieusunięty w wyznaczonym terminie prowadzi do odrzucenia pozwu (art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.), zaś następczy - do zawieszenia postępowania (art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c. w razie utraty zdolności procesowej; art. 174 § 1 pkt 2 k.p.c. w razie braku w składzie organów jednostki organizacyjnej uniemożliwiającego jej działanie).

8. Jeśli natomiast brak zdolności procesowej i jednoczesny brak przedstawiciela ustawowego albo braki w składzie organu jednostki organizacyjnej, uniemożliwiające działanie w procesie, zachodzą po stronie pozwanego, sąd po bezskutecznym upływie terminu do ich usunięcia (art. 70 k.p.c.) zawiesza postępowanie, tak w przypadku braku pierwotnego (art. 177 § 1 pkt 6 k.p.c. w razie nieusunięcia braku zdolności procesowej; art. 174 § 1 pkt 2 k.p.c. w razie nieusunięcia braku w składzie organów jednostki organizacyjnej uniemożliwiającego jej działanie), jak i w przypadku braku następczego (art. 174 § 1 pkt 1 k.p.c. w razie utraty zdolności procesowej; art. 174 § 1 pkt 2 k.p.c. w razie wystąpienia braku w składzie organów jednostki organizacyjnej uniemożliwiającego jej działanie); por. wyrok SN z dnia 7 listopada 2006 r., I CSK 224/06, LEX nr 276251; postanowienie SN z dnia 3 października 1972 r., I CZ 55/72, OSNC 1973, nr 5, poz. 89, LEX nr 1508).