Bełczącki Robert Marek, Badanie powagi rzeczy osądzonej lub zawisłości sporu z urzędu

Badanie powagi rzeczy osądzonej lub zawisłości sporu z urzędu

1. Jeśli pomiędzy tymi samymi stronami o to samo roszczenie sprawa jest w toku, albo została prawomocnie osądzona, kolejny pozew podlega odrzuceniu w myśl art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., a postępowanie dotknięte jest nieważnością postępowania zgodnie z art. 379 pkt 3 k.p.c. Z tych względów sąd powinien na każdym etapie postępowania brać pod uwagę z urzędu okoliczności wskazujące na powagę rzeczy osądzonej lub zawisłość sprawy (art. 202 k.p.c.), a przywołane na ich uzasadnienie twierdzenia i dowody nie mogą zostać pominięte jako spóźnione na podstawie art. 205³ § 2 k.p.c. lub art. 205¹² § 1 albo § 2 k.p.c.

2. Z chwilą wniesienia pozwu powyższy obowiązek spoczywa na przewodniczącym, który dostrzegając okoliczności uzasadniające odrzucenie pozwu, kieruje sprawę na posiedzenie niejawne, nawet jeśli stwierdzi, że pozew dotknięty jest brakami formalnymi (§ 162 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 czerwca 2019 r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych, Dz. U. poz. 1141), chyba że są to braki uniemożliwiające dokonanie prawidłowej oceny w tym zakresie.

1. Stan sprawy w toku następuje z chwilą doręczenia pozwanemu odpisu pozwu albo wniosku w postępowaniu nieprocesowym, na co wskazuje art. 192 pkt 1 k.p.c.

2. Z kolei, w myśl art. 363 § 1 k.p.c., wyrok albo postanowienie, co do istoty sprawy w postępowaniu nieprocesowym, staje się prawomocne z chwilą, gdy nie służy od niego środek odwoławczy lub inny środek zaskarżenia (tzw. prawomocność formalna). W postępowaniu nieprocesowym nie wyklucza to możliwości zmiany postanowienia oddalającego wniosek w wyniku zmiany okoliczności na podstawie art. 523 zd. drugie k.p.c.

3. Według art. 366 k.p.c., powaga rzeczy osądzonej prawomocnego wyroku dotyczy tylko stron procesu, wobec których wyrok został wydany oraz istniejącej między nimi podstawy sporu, rozstrzygniętej przez sąd. Przez podstawę sporu rozumieć należy nie tylko podstawę faktyczną, ale także podstawę prawną. Kolejne powództwo o to samo roszczenie w sprawie pomiędzy tymi samymi stronami może zostać uwzględnione, jeśli nastąpiła zmiana okoliczności, które poprzednio stały się podstawą oddalenia powództwa (por. wyrok SN z dnia 18 kwietnia 1980 r., IV CR 85/80, OSNC 1980, nr 11, poz. 214, LEX nr 2516). W orzecznictwie jednolicie przyjmuje się, że powaga rzeczy osądzonej i moc wiążąca orzeczenia w zasadzie odnoszą się tylko do treści sentencji, a nie uzasadnienia, natomiast zawarte w uzasadnieniu motywy mogą mieć znaczenie dla ustalenia zakresu mocy wiążącej i powagi rzeczy osądzonej prawomocnego orzeczenia, czyli dla określenia granic jego prawomocności materialnej w rozumieniu art. 365 § 1 k.p.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 2014 r., V CSK 203/13, OSNC 2015/2/23, LEX nr 1446456 oraz orzecznictwo tam powołane). Istnienie prawomocnego wyroku co do udzielenia ochrony prawnej określonemu prawu podmiotowemu przekreśla możliwość ponownej oceny zasadności roszczenia wynikającego z tego samego prawa, jeżeli występują te same okoliczności (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 2014 r., V CSK 203/13, OSNC 2015/2/23, LEX nr 1446456 oraz orzecznictwo tam powołane). W razie prawomocnego uwzględnienia części roszczenia o spełnienie świadczenia z tego samego stosunku prawnego, w procesie dotyczącym spełnienia reszty świadczenia sąd nie może w tych samych okolicznościach prawnych i faktycznych odmiennie orzec o zasadzie odpowiedzialności pozwanego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 maja 2003 r., I CKN 263/01, M.Prawn. 2015/2/85, LEX nr 1631912; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 października 2013 r., IV CSK 62/13, LEX nr 1396775). Podobnie prawomocny wyrok oddalający powództwo o zasądzenie części roszczenia ma moc wiążącą w sprawie, w której powód dochodzi pozostałej części roszczenia wynikającego z tego samego stosunku prawnego i opartego na tych samych okolicznościach faktycznych (por. wyrok SN z dnia 23 marca 2006 r., IV CSK 89/05, OSNC 2007/1/15, LEX nr 182900 oraz wyrok SN z dnia 5 kwietnia 2007 r., II CSK 26/07, M.Prawn. 2015/2/85, LEX nr 461579).

4. Niektóre wyroki korzystają z tzw. rozszerzonej prawomocności, co oznacza, że ich powaga rzeczy osądzonej obejmuje także podmioty niebędące stronami procesu (por. art. 435 k.p.c., art. 10 u.k.w.h.)

5. Powaga rzeczy osądzonej wyroku nie obejmuje podmiotów występujących po tej samej stronie procesu i nie przesądza kwestii ewentualnych roszczeń regresowych między nimi (por. postanowienie z dnia 21 kwietnia 1965 r., I PZ 26/65, OSNC 1965, nr 10, poz. 177, LEX nr 264).

6. Stan zawisłości sporu albo powagi rzeczy osądzonej, następuje także w razie wytoczenia powództwa wzajemnego. Sytuacja przedstawia się odmienne w przypadku zgłoszenia przez pozwanego zarzutu potrącenia, bowiem nieuwzględnienie tego zarzutu nie stoi na przeszkodzie w późniejszym dochodzeniu pozwem roszczenia objętego tym zarzutem (por. uchwała SN z dnia 20 listopada 1987 r., III CZP 69/87, OSNC 1989, nr 4, poz. 64, LEX nr 3442).

7. Szerzej o zawisłości sporu i powadze rzeczy osądzonej - por. T. Żyznowski, Komentarz do art. 199 k.p.c., w: red. H. Dolecki, T. Wiśniewski, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, LEX.