Borys Adrian, Badanie podstaw ogłoszenia upadłości przez dłużnika będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej

Badanie podstaw ogłoszenia upadłości przez dłużnika będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej

Procedura ma na celu przedstawienie obowiązków dłużnika będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej dotyczących badania podstaw ogłoszenia upadłości

Podstawy ogłoszenia upadłości w doktrynie podlegają dychotomicznemu podziałowi na podstawy pozytywne oraz podstawy negatywne. Do pozytywnych materialnych podstaw ogłoszenia upadłości należą: niewypłacalność, w rozumieniu art. 11 p.u., wielość wierzycieli oraz legitymacja do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Przesłanką negatywną jest tzw. ubogość masy upadłości (art. 13 p.u.), w uproszczeniu jest to sytuacja, w której majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania lub wystarcza jedynie na zaspokojenie tych kosztów. Wystąpienie tej przesłanki warunkuje oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości. Wszystkie wskazane powyżej okoliczność są przesłankami merytorycznymi, gdyż warunkują pozytywne rozpoznanie wniosku o ogłoszenie upadłości. Brak którejkolwiek z przesłanek pozytywnych lub wystąpienie przesłanki negatywnej powoduje konieczność wydania przez Sąd upadłościowy postanowienie o oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości, jest to merytoryczne rozstrzygnięcie równoznaczne z odmową ogłoszenia upadłości (P. Filipiak [w:] A. Hrycaj, A. Jakubecki, A. Witosz (red.), System Prawa Handlowego. Tom 6. Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe, Warszawa 2016, s. 661).

Zgodnie z art. 10 p.u. upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny. Pojęcie niewypłacalności zdefiniowane jest natomiast w art. 11 p.u. Obydwa przepisy stosowane łącznie określają zatem podstawy ogłoszenia upadłości. Należy przy tym pamiętać, że zakres podmiotowy tych przepisów wyznaczają przepisy określające zdolność upadłościową, a więc wskazujące na podmioty, wobec których może być wszczęte i prowadzone postępowanie upadłościowe. Artykuł 5 p.u. określa podmioty, wobec których można ogłosić upadłość (przedsiębiorcy i inne wymienione w tym artykule podmioty), art. 6 p.u. określa natomiast podmioty nieposiadające zdolności upadłościowej. Zdolność upadłościową posiadają również konsumenci (osoby fizyczne nieprowadzące działalności gospodarczej), w stosunku do których może zostać ogłoszona tzw. upadłość konsumencka (art. 1 ust. 1 pkt 2 oraz art. 491¹ i n. p.u.).

Artykuł 11 p.u. reguluje podstawową przesłane materialną ogłoszenia upadłości - niewypłacalność. Sposób zdefiniowania pojęcia niewypłacalności w prawie upadłościowym uwzględnia przesłanki ekonomiczne określenia stanu finansów przedsiębiorcy, związane zarówno z płynności finansową (art. 11 ust. 1 p.u. – płynnościowe ujęci niewypłacalności) jak również z nadmiernym zadłużeniem (art. 11 ust. 2 p.u. – zadłużeniowe ujęcie niewypłacalności). W prawie upadłościowym występują zatem dwa rodzaje niewypłacalności. Pierwszy, uregulowany w art. 11 ust. 1 p.u., określana jest jako tzw. przesłanka płynnościowa albo przesłanka niewykonywania zobowiązań i dotyczy wszystkich dłużników mających zdolność upadłościową. Ma więc ona charakter podstawowy i powszechny (S. Gurgul, Prawo upadłościowe. Komentarz, wyd. 10, Warszawa 2016, art. 11, nb 4). Druga z nich, uregulowana w art. 11 ust. 2 p.u., określana jest jako przesłanka zadłużeniowa albo bilansowa i dotyczy tylko dłużników będących osobami prawnymi albo jednostkami organizacyjnymi nieposiadającymi osobowości prawnej (poza wyjątkiem określonym w art. 11 ust. 7 p.u.). Ma ona charakter pomocniczy wobec przesłanki płynnościowej i stanowi dodatkowe kryterium niewypłacalności dłużnika będącego podmiotem, o którym mowa w art. 11 ust. 2 p.u. (zob. Uzasadnienie projektu ustawy Prawo restrukturyzacyjne, Druk Sejmu VII kadencji 2824, s. 66).

Dłużnicy będący osobami prawnymi albo jednostkami organizacyjnymi nieposiadającymi osobowości prawnej, którym ustawa przyznaje zdolność prawną (określanymi w doktrynie jako osoby ustawowe) i którzy posiadają status przedsiębiorcy w rozumieniu przepisów Kodeksu cywilnego (art. 43¹ k.c.), posiadają zdolność upadłościową na podstawie art. 5 ust. 1 p.u. Zdolność tę posiadają również nieprowadzące działalności gospodarczej spółki z o.o. i spółki akcyjne (art. 5 ust. 2 pkt 1 p.u.). W przypadku tych podmiotów zastosowanie znajdują obydwie podstawy ogłoszenia upadłości, a więc zarówno przesłanka płynnościowa uregulowana w art. 11 ust. 1 p.u., jak i przesłanka zadłużeniowa z art. 11 ust. 2 p.u. Na temat płynnościowego ujęcia niewypłacalności zob. uwagi do procedury dotyczącej badania podstaw ogłoszenia upadłości przez dłużnika – osobę fizyczną będącą przedsiębiorcą.

Niewypłacalność w ujęciu płynnościowym ma charakter uniwersalny, odnosi się do wszystkich podmiotów posiadających zdolność upadłościową, natomiast niewypłacalność w ujęciu zadłużeniowym dotyczy jednie dłużnika będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną. Regulacja ta nie znajdzie jednak zastosowania do spółek osobowych w których co najmniej jednym wspólnikiem odpowiadającym za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem jest osoba fizyczna (art. 11 ust. 7 PrUpad). W takich przypadkach ostatecznym podmiotem odpowiedzialnym za zobowiązania spółki będzie osoba fizyczna, wobec której kryterium zadłużeniowe nie jest taki istotne jak wobec osób prawnych oraz osób ustawowych. Osoba fizyczna posiada bowiem zdolność do generowania przychodów po zakończeniu postepowania upadłościowego, natomiast upadłość osoby prawnej co do zasady kończy się likwidacją danego podmiotu, przez co wierzyciele mogą zostać co do zasady zaspokojeni jedynie z posiadanego przez ten podmiot majątku w chwili ogłoszenia upadłości.

Zadłużeniowa postać niewypłacalności nie ma także zastosowania wobec banków (art. 426 ust. 3 p.u.), w ramach postępowania odrębnego dotyczącego upadłości banków wprowadzona zostało bilansowe ujęcie niewypłacalności.

Zgodnie z przepisem art. 11 ust. 2 p.u. dłużnik będący osobą prawną albo osobą ustawową jest niewypłacalny także wtedy, gdy zobowiązania pieniężne przekraczają wartość jego majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiące (zadłużeniowe ujęcie niewypłacalności). Artykuł 11 ust. 3 p.u. uzupełnia tę regulację wskazując, że do majątku dłużnika nie wlicza się składników niewchodzących w skład masy upadłości. Regulacja ta stanowi przejaw funkcji ochronnej prawa upadłościowego, z perspektywy, której dłużnik powinien posiadać wystarczający majątek na zaspokojenie swoich zobowiązań, a tylko majątek, który po ogłoszeniu upadłości stanie się masą upadłości może służyć zaspokojeniu wierzycieli. Skład masy upadłości został określony przez ustawodawcę w przepisie art. 62 p.u., zgodnie z którym, w skład masy upadłości wchodzi majątek należący do upadłego w dniu ogłoszenia upadłości oraz nabyty przez upadłego w toku postępowania upadłościowego, z wyjątkami określonymi w art. 63-67a p.u. Prawo upadłościowe zawiera funkcjonalne ujęcie masy upadłości, regulacja art. 61 p.u. wyraźnie akcentuje cel wyodrębnienia tej masy majątkowej, którym jest zaspokojenie wierzycieli upadłego (zob. S. Cieślak, Fundusze masy upadłości – postępowanie podziałowe. Komentarz, Warszawa 2013, s. 22). Masa upadłości ma służy realizacji funkcji windykacyjnej postępowania upadłościowego, dlatego też do masy upadłości wejdą tylko takie prawa majątkowe upadłego, które można wykonać, a w konsekwencji zamienić na środki pieniężne (zob. J. Korzonek, Prawo upadłościowe i prawo o postępowaniu układowym. Komentarz. Tom. I, Bydgoszcz 1992, s. 80). W skład masy upadłości wchodzą wyłącznie aktywa znajdujące się w majątku dłużnika. Na te aktywa składają się cywilne, zbywalne prawa majątkowe i ekspektatywy tych praw, a także prawa niezbywalne, jednakże pod warunkiem, że mogą stanowić źródło korzyści majątkowych.

Z kolei przepis art. 11 ust. 4 p.u. określa, jakich zobowiązań nie wlicza się do zobowiązań pieniężnych, o których mowa w art. 11 ust. 2 p.u. I tak do zobowiązań stanowiących podstawę do ustalenia czy wstąpiła niewypłacalność w ujęciu zadłużeniowym, nie wlicza się zobowiązań przyszłych, w tym zobowiązań pod warunkiem zawieszającym oraz zobowiązań wobec wspólnika albo akcjonariusza z tytułu pożyczki lub innej czynności prawnej o podobnych skutkach, o których mowa w art. 342 ust. 1 pkt 4 p.u. Poza wskazanym wyłączeniem uwzględniać należy wszystkie zobowiązania pieniężne dłużnika, niezależnie czy są wymagalne czy niewymagalne. Prawnie indyferentny pozostaje również źródło takich zobowiązań, uwzględnić należy zarówno zobowiązania prywatnoprawne jaki i publicznoprawne.

Nadmierna wysokość zadłużenia w stosunku do aktywów stanowić będzie podstawę do ogłoszenia upadłości, jeżeli stan taki będzie ciągły i długotrwały. Ustawodawca w art. 11 ust. 2 p.u. wskazuje, że dłużnik jest niewypłacalny, gdy jego zobowiązania pieniężne przekraczają wartość jego majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiące. Posłużenie się przez ustawodawcę sformułowaniem „stan ten utrzymuje się”, wskazuje na konieczność ciągłości nadmiernego zadłużenia. Przerwanie okresu, w którym zobowiązania pieniężne przekraczają aktywa dłużnika, powoduje, że termin dwudziestoczteromiesięczny z art. 11 ust. 2 p.u. zaczyna biec na nowo. Należy jednak odwołać się w tym miejscu do wykładni funkcjonalnej, odwołującej się do ratio legis oraz ratio iuris. Celem omawianej regulacji jest zapewnienie należytej ochrony wierzycielom, przez przymuszenie dłużenia z jednej strony do posiadania majątku wystarczającego na spłatę zobowiązań, a z drugiej strony do terminowego zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Tak więc należy przyjąć, że sztuczne zwiększenie wartości aktywów przez dłużnika oraz krótkotrwałe niezależne od dłużnika przerwanie okresu nadmiernego zadłużenia nie powinno stanowić przeszkody do ogłoszenia upadłości (P. Filipiak [w:] A. Hrycaj, A. Jakubecki, A. Witosz (red.), System Prawa Handlowego. Tom 6. Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe, Warszawa 2016, s. 698). W przeciwnym razie funkcja ochronna prawa upadłościowego nie zostałaby w pełni zrealizowana.

Należy przy tym pamiętać, że „wartość majątku nie powinna być oceniana na podstawie wartości bilansowej, lecz na podstawie wartości rzeczywistej (zbywczej) przy założeniu kontynuacji prowadzenia działalności. Dla wierzycieli istotne jest bowiem to, że ewentualne zbycie składników majątkowych wystarczy na zaspokojenie wszystkich zobowiązań dłużnika” (zob. Uzasadnienie projektu ustawy Prawo restrukturyzacyjne, Druk Sejmu VII kadencji 2824, s. 66). Ponieważ tego rodzaju wyceny majątku łatwiej jest dokonać dłużnikowi niż jego wierzycielom, art. 11 ust. 5 p.u. wprowadza domniemanie prawne wzruszalne (praesumptio iuris tantum) o charakterze bilansowym, ułatwiające wierzycielom ustalenie zaistnienia przesłanki w postaci stanu nadmiernego zadłużenia. Zgodnie z tym przepisem „domniemywa się, że zobowiązania pieniężne dłużnika przekraczają wartość jego majątku, jeżeli zgodnie z bilansem jego zobowiązania, z wyłączeniem rezerw na zobowiązania oraz zobowiązań wobec jednostek powiązanych, przekraczają wartość jego aktywów, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiące.” Oparcie przesłanek wskazanego domniemania (themam probandi) na bilansie, wynika z faktu, iż bilans jako część sprawozdania finansowego składany jest corocznie przez spółkę do właściwego rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego, a rejestr ten zgodnie z art. 8 u.k.r.s. jest jawny. Dzięki temu każdy z wierzycieli jest w stanie ocenić spełnienie przesłanek domniemania.

Wystąpienie stanu nadmiernego zadłużenie nie zawsze przesądza ogłoszenie upadłości, sortownie bowiem do art. 11 ust. 6 p.u. sąd może oddalić wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli nie ma zagrożenia utraty przez dłużnika zdolności do wykonywania jego wymagalnych zobowiązań pieniężnych w niedługim czasie.

Ze względu na ekonomiczny charakter pojęcia niewypłacalności w ramach ujęcia zadłużeniowego, w praktyce gospodarczej, jak również w ramach postępowań sądowych do oceny stanu niewypłacalności wykorzystuje się dane rachunkowe upadłego. Podstawowe znaczenie mają więc zapisy w księgach rachunkowych oraz w sprawozdaniu finansowym. Ocena niewypłacalności dłużnika dokonywana jest z perspektyw finansowej, w szczególności z perspektywy zarządzania finansami przedsiębiorstwa, przy wykorzystaniu analizy wskaźnikowej. W ramach tej analizy dokonuje się porównania określonych składników sprawozdania finansowego (bilansu oraz rachunku zysków i strat) w celu otrzymania wskaźników obrazujących kondycje finansowe dłużnika, które następnie porównuje się z wartościami bazowymi określonymi dla danego sektora gospodarki (D. Hadasik, Upadłość przedsiębiorstw w Polsce i metody jej prognozowania, Poznań 1998, s. 57 i n.). W ramach analizy wskaźnikowej wyróżnia się cztery grupy wskaźników, które dotyczą:

1) analizy płynności,

2) analizy zadłużenia,

3) analizy aktywności oraz

4) analizy rentowności.

W celu uzyskania wiarygodnej oraz pełnej oceny kondycji finansowej przedsiębiorstwa dłużnika niezbędne uwzględnienie wszystkich wskazanych analiz, przy czym kluczowe znaczenie dla oceny niewypłacalności w ujęciu zadłużeniowym będzie miała dokonana w ramach analizy zadłużenia. Analiza ta obrazuje strukturę finansowania majątku przedsiębiorstwa. Informuje, jaki udział w całości źródeł finansowania aktywów firmy stanowi zadłużenie, czyli kapitały obce. Według standardów zachodnich wskaźnik ogólnego zadłużenia powinien oscylować w przedziale 0,57 - 0,67. Im wyższy jego poziom, tym wyższy poziom zadłużenia i wyższe ryzyko finansowe. Jego wysokość uzależniona jest od branży. Wysoka wartość wskaźnika charakteryzuje banki, firmy leasingowe.