Bełczącki Robert Marek, Badanie dopuszczalności zażalenia przed sądem drugiej instancji ze względu na zachowanie terminu do jego wniesienia

Badanie dopuszczalności zażalenia przed sądem drugiej instancji ze względu na zachowanie terminu do jego wniesienia

W myśl art. 373 § 1 k.p.c., który znajduje odpowiednie zastosowanie w postępowaniu zażaleniowym na podstawie art. 397 § 3 k.p.c., kontrolując dopuszczalność zażalenia sąd drugiej instancji obowiązany jest sprawdzić m.in. zachowanie przez skarżącego terminu do wniesienia zażalenia.

Na podstawie art. 397 § 1¹ w zw. z art. 395 § 1 k.p.c. sąd drugiej instancji odrzuca zażalenie, jeżeli podlegało ono odrzuceniu przez sąd pierwszej instancji ze względu na niezachowanie terminu do wniesienia zażalenia.

Zmiana art. 395 § 1 k.p.c. dokonana z dniem 1 lipca 2023 r. sprawiła, że sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, ponownie stał się uprawniony i zobowiązany do dokonywania kontroli dopuszczalności zażalenia, tyle tylko, że w zakresie ograniczonym do ustalenia dopuszczalności zażalenia z mocy prawa oraz ze względu na zachowanie terminu do wniesienia zażalenia.

Od 1 lipca 2023 r. w myśl tego przepisu sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, odrzuca w składzie jednego sędziego zażalenie spóźnione lub z mocy prawa niedopuszczalne.

Poprzednio, od 7 listopada 2019 r. do 30 czerwca 2023 r., uprawniony do dokonywania kontroli dopuszczalności zażalenia z reguły był wyłącznie sąd właściwy do jego rozpoznania (z dniem 7 listopada 2019 r. uchylony został bowiem art. 370 k.p.c., znajdujący zastosowanie względem zażalenia w zw. z art. 397 § 2 zd. 1 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym przed tym dniem, pozwalający sądowi pierwszej instancji odrzucić niedopuszczalne zażalenie).

Niemniej z uzasadnienia projektu ustawy z dnia 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw wynika, że sąd pierwszej instancji nie powinien rozpoznawać wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia zażalenia, gdyż to nie on jest adresatem zażalenia (por. druk sejm. nr 2650, IX kadencja).

Wyjaśnienie to nie jest logiczne w sytuacji, gdy przyznaje się sądowi pierwszej instancji kompetencję do ustalenia niedopuszczalności zażalenia z mocy prawa albo wniesienia go jedynie dla zwłoki w postępowaniu.

W związku z tym nasuwają się jednak dwie uwagi.

Po pierwsze, rozwiązanie polegające na przyznaniu wyłącznie sądowi drugiej instancji uprawnienia do oceny kwestii związanych z przywróceniem terminu do wniesienia zażalenia z pewnością pozwala uniknąć ryzyka rozbieżnych ocen sądów obu instancji w tym zakresie.

Warto przypomnieć, że jeśli wniosek o przywrócenie terminu do wniesienia zażalenia został uwzględniony przez sąd pierwszej instancji, sąd drugiej instancji w ramach badania dopuszczalności wniesionego zażalenia uprawniony jest do zbadania z urzędu zasadności przywrócenia tego terminu. Jeżeli uzna, że przywrócenie terminu było niezasadne, odrzuci wniesione zażalenie (por. uchwała 7 sędziów SN z dnia 30 stycznia 1968 r., III CZP 77/67, OSNC 1968, nr 12, poz. 202, LEX nr 757; postanowienie SN z dnia 21 maja 1998 r., III CKN 471/97, OSP 1999, z. 4, poz. 83, LEX nr 35547; postanowienie SN z dnia 12 marca 1999 r., I CKN 1422/98, niepubl., LEX nr 50722).

Natomiast niezaskarżalne postanowienie sądu pierwszej instancji oddalające wniosek o przywrócenie terminu do wniesienia zażalenia może być kwestionowane przez skarżącego na podstawie art. 380 k.p.c. w zażaleniu na postanowienie odrzucające zażalenie ze względu na uchybienie terminowi do jego wniesienia (por. uchwała 7 sędziów SN z dnia 31 maja 2000 r., III ZP 1/00, OSNC 2001, nr 1, poz. 1, LEX nr 40096).

Przyjęcie właściwości sądu pierwszej instancji do rozpoznania wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia zażalenia wniesionego na podstawie art. 394 § 1 k.p.c. nie koresponduje jednak z właściwością sądu drugiej instancji do rozpatrzenia wniosku o zwolnienie od opłaty sądowej od takiego zażalenia (wniosek o zwolnienie od opłaty sądowej od zażalenia wniesionego na podstawie art. 394 § 1 k.p.c., złożony wraz z zażaleniem, rozpoznaje sąd drugiej instancji - por. uchwała SN z dnia 18 lutego 2021 r., III CZP 14/20, OSNC 2021, nr 7-8, poz. 47, LEX nr 3126223).

Z kolei w przypadku zażalenia wniesionego bezpośrednio do sądu drugiej instancji właściwego funkcjonalnie do jego rozpoznania, postulat sprawności postępowania zażaleniowego przemawia za przyznaniem temu sądowi uprawnienia do rozpoznania wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia zażalenia.

Art. 369 § 3 k.p.c., stosowany odpowiednio w postępowaniu zażaleniowym w myśl art. 397 § 3 k.p.c., pozwala na przyjęcie, że termin do wniesienia zażalenia zostaje zachowany także wówczas, gdy w terminie tym zażalenie zostanie wniesione bezpośrednio do sądu drugiej instancji właściwego funkcjonalnie do jego rozpoznania (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 2015 r., III CZP 100/14, OSNC 2015/12/136, Lex nr 1659243). Wówczas sąd drugiej instancji zawiadamia sąd pierwszej instancji o wniesieniu zażalenia i żąda przedstawienia akt sprawy, chyba że zachodzą podstawy do zastosowania art. 395 § 2 k.p.c. – wtedy niezwłocznie przesyła zażalenie sądowi pierwszej instancji.

Niemniej za przyznaniem sądowi pierwszej instancji uprawnienia do rozpoznania wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia zażalenia także w takim wypadku przemawiają względy gwarancyjne, skoro postanowienie sądu drugiej instancji odrzucające zażalenie wniesione na podstawie art. 394 § 1 k.p.c. nie podlega zaskarżeniu zażaleniem ani do Sądu Najwyższego, ani do innego składu sądu drugiej instancji. Kwestia ta jest więc dyskusyjna.

Po drugie, uzasadnienie projektu ustawy z dnia 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw nie wskazuje na ograniczenie kompetencji sądu pierwszej instancji w odniesieniu do przywrócenia terminu do wniesienia wniosku o sporządzenie pisemnego uzasadnienia postanowienia i doręczenie postanowienia z pisemnym uzasadnieniem, w sytuacji gdy wniesienie zażalenia musi być poprzedzone takim wnioskiem. Brak więc podstaw, aby przyjmować tego rodzaju ograniczenie.

Zgodnie z art. 394 § 2 k.p.c. termin do wniesienia zażalenia to termin tygodniowy, liczony od dnia doręczenia skarżącemu postanowienia wraz z uzasadnieniem, natomiast jeżeli przy wydaniu postanowienia sąd odstąpił od jego uzasadnienia na podstawie art. 357 § 6 k.p.c., termin ten liczy się od dnia ogłoszenia postanowienia, a jeżeli podlegało ono doręczeniu - od dnia jego doręczenia.

Nie podlega jednak odrzuceniu zażalenie wniesione przez stronę przed doręczeniem jej odpisu postanowienia z uzasadnieniem, o którego sporządzenie strona ta wnosiła (por. uchwała SN z dnia 26 października 2021 r., III CZP 55/20, OSNC 2022/3, poz. 23, LEX nr 3246819).

W myśl art. 357 § 1 k.p.c. zaskarżalne postanowienie ogłoszone na posiedzeniu jawnym doręcza się z uzasadnieniem tylko tej stronie, która zażądała sporządzenia uzasadnienia i doręczenia postanowienia z uzasadnieniem w terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia postanowienia. Jeśli jednak strona nie była zastępowana przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego i na skutek pozbawienia wolności nie była obecna przy ogłoszeniu postanowienia, tygodniowy termin do wniesienia wniosku o sporządzenie uzasadnienia i doręczenia postanowienia z uzasadnieniem rozpoczyna bieg od dnia doręczenia stronie odpisu sentencji postanowienia (art. 327 § 2 w zw. z art. 361 k.p.c.).

Podobnie według art. 357 § 2¹ k.p.c. zaskarżalne postanowienie wydane na posiedzeniu niejawnym doręcza się z uzasadnieniem tylko tej stronie, która zażądała sporządzenia uzasadnienia i doręczenia postanowienia z uzasadnieniem, a wniosek taki strona może zgłosić w terminie tygodniowym od dnia doręczenia jej odpisu sentencji postanowienia, co w myśl art. 357 § 2 k.p.c. następuje z urzędu.

Skuteczne zgłoszenie przez skarżącego wniosku o sporządzenie uzasadnienia postanowienia i doręczenie postanowienia wraz z uzasadnieniem stanowi warunek konieczny zaskarżenia tego postanowienia zażaleniem także w przypadku, gdy sąd pierwszej instancji, wydając postanowienie, zwięźle wskazał zasadnicze powody rozstrzygnięcia na podstawie art. 357 § 5 k.p.c. (por. uchwała SN z dnia 2 lipca 2021 r., III CZP 38/20, OSNC 2021/12, poz. 80, LEX nr 3207711).

Niemniej z dniem 1 lipca 2023 r. od obowiązku zgłoszenia wniosku o doręczenie postanowienia z uzasadnieniem zwalnia stronę doręczenie przez sąd z urzędu postanowienia z uzasadnieniem wydanego na posiedzeniu niejawnym (art. 357 § 2⁴ k.p.c.). Dotyczy to zarówno przypadku, gdy ze względu na przepis szczególny uzasadnienie postanowienia sporządzane jest z urzędu i postanowienie podlega doręczeniu z urzędu wraz z uzasadnieniem (art. 357 § 2² k.p.c., art. 205⁵ § 5 k.p.c., art. 505²⁹ § 2 k.p.c., art. 766¹ § 1 k.p.c.), jak i przypadku, gdy następuje to ze względu na uznanie sądu (art. 357 § 2³ k.p.c.).

Przed dniem 1 lipca 2023 r. zażalenie wniesione w terminie tygodniowym od dnia doręczenia odpisu postanowienia z uzasadnieniem, mimo niezgłoszenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia postanowienia i doręczenie postanowienia wraz z uzasadnieniem, o którym mowa w art. 357 § 2¹ k.p.c., podlegało odrzuceniu jako niedopuszczalne (por. uchwała SN z dnia 20 sierpnia 2021 r., III CZP 59/20, OSNC 2022/2, poz. 13, LEX nr 3212839).

Jeśli przy wydaniu postanowienia sąd pierwszej instancji odstąpił od jego uzasadnienia, jak wspomniano, na podstawie art. 357 § 6 k.p.c., to w przypadku postanowienia wydanego na posiedzeniu jawnym tygodniowy termin do wniesienia zażalenia liczy się od dnia ogłoszenia postanowienia, a dla strony niezastępowanej przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego i na skutek pozbawienia wolności nieobecnej przy ogłoszeniu postanowienia – od dnia doręczenia jej odpisu sentencji postanowienia, natomiast w przypadku postanowienia wydanego na posiedzeniu niejawnym tygodniowy termin do wniesienia zażalenia liczy się od dnia doręczenia stronie odpisu sentencji postanowienia (por. M. Romańska, Komentarz do art. 394 k.p.c. w: T. Zembrzuski (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Koszty sądowe w sprawach cywilnych. Dochodzenie roszczeń w postępowaniu grupowym. Przepisy przejściowe. Komentarz do zmian. Tom I i II, Opublikowano: WKP 2020, Lex). Ponadto według szczególnej regulacji art. 505²⁹ § 2 k.p.c. od dnia 7 lutego 2020 r. w elektronicznym postępowaniu upominawczym postanowienia wydane na posiedzeniu niejawnym, które podlegają zaskarżeniu, uzasadnia się z urzędu, a termin do wniesienia zażalenia wynosi tydzień od dnia doręczenia postanowienia z uzasadnieniem.

Powyższe reguły dotyczą także zaskarżania zażaleniem zarządzeń przewodniczącego (art. 398 k.p.c.), które w przeważającej większości przypadków wydawane są na posiedzeniu niejawnym (por. także art. 505²⁹ § 3 k.p.c. w elektronicznym postępowaniu upominawczym).

Niewątpliwie strona, która nie zgłosiła skutecznego wniosku o sporządzenie uzasadnienia postanowienia i doręczenie postanowienia wraz z uzasadnieniem, traci uprawnienie do zaskarżenia postanowienia zażaleniem (z wyjątkiem wspomnianej sytuacji, gdy sąd pierwszej instancji odstąpił od uzasadnienia postanowienia na podstawie art. 357 § 6 k.p.c. albo gdy doręczenie postanowienia wydanego na posiedzeniu niejawnym wraz z uzasadnieniem nastąpiło z urzędu w myśl art. 357 § 2² k.p.c. lub art. 357 § 2³ k.p.c.), skoro termin do wniesienia zażalenia rozpoczyna bieg z dniem doręczenia stronie postanowienia wraz z uzasadnieniem w myśl art. 394 § 2 k.p.c., a według art. 357 § 1 i 2¹ k.p.c. postanowienie z uzasadnieniem doręcza się tylko tej stronie, która taki wniosek zgłosiła.

Nawet jeśli sporządzenie uzasadnienia postanowienia okaże się niemożliwe, co przewidziano w art. 331 § 4 w zw. z art. 361 k.p.c., prezes sądu zawiadamia o tym stronę, a termin do wniesienia zażalenia rozpoczyna bieg od dnia doręczenia takiego zawiadomienia.

Z dniem 7 listopada 2019 r. zmieniony został art. 394 § 2 k.p.c., dotychczas pozwalający wnieść zażalenie stronie, która nie zażądała w przepisanym terminie doręczenia postanowienia zapadłego na rozprawie (wówczas tygodniowy termin do wniesienia zażalenia rozpoczynał bieg od ogłoszenia postanowienia), a ponadto z tym dniem zmieniony został art. 357 § 3 k.p.c., który poprzednio w braku żądania przez stronę doręczenia postanowienia wydanego na posiedzeniu jawnym nakazywał sporządzenie uzasadnienia takiego postanowienia w terminie tygodniowym od dnia wniesienia zażalenia.

Co więcej, nie jest dopuszczalne zrzeczenie się przez stronę doręczenia uzasadnienia postanowienia.

Znamienne, że z dniem 7 listopada 2019 r. uchylone zostały również art. 517 k.p.c. i art. 519 k.p.c., według których w postępowaniu nieprocesowym uczestnik miał możliwość zrzeczenia się doręczenia postanowienia, a względem uczestnika, który zrzekł się doręczenia, termin do wniesienia środka odwoławczego rozpoczynał bieg od ogłoszenia postanowienia.

Cel ustawodawcy polegający na ustanowieniu normy prawnej, według której zgłoszenie przez stronę wniosku o doręczenie orzeczenia z uzasadnieniem stanowić ma konieczną przesłankę wniesienia środka zaskarżenia, wynika jednoznacznie z uzasadnienia projektu ustawy z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (por. druk sejm. nr 3137, VIII kadencja).

Uchybiony przez stronę termin do wniesienia zażalenia może zostać przywrócony, jeśli spełnione zostaną warunki przewidziane w art. 168 i nast. k.p.c. Jeśli zgodnie z art. 169 § 3 k.p.c. zgłoszenie wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia zażalenia połączone zostanie z wniesieniem zażalenia, a wniosek o przywrócenie do wniesienia terminu zostanie zwrócony z innej przyczyny, odrzucony albo oddalony, wówczas zajdzie konieczność odrzucenia wniesionego zażalenia (pierwszego lub kolejnego), gdyż jego procesowy byt jest niezależny od wniosku o przywrócenie terminu.

Niemniej jeśli strona bez swojej winy uchybiła terminowi do zgłoszenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia postanowienia i doręczenie postanowienia z uzasadnieniem, celowe okazuje się żądanie przez tę stronę przywrócenia terminu do zgłoszenia takiego wniosku, a nie do wniesienia zażalenia, skoro wobec niedoręczenia tej stronie postanowienia z uzasadnieniem termin do wniesienia zażalenia przez tę stronę nie rozpoczął jeszcze biegu.

Brak wymaganego pouczenia albo błędne pouczenie strony działającej bez adwokata, radcy prawnego lub rzecznika patentowego o terminie wniesienia zażalenia nie ma wpływu na rozpoczęcie biegu tego terminu, a jedynie stanowić może podstawę jego przywrócenia (por. uchwała SN z dnia 22 listopada 2011 r., III CZP 38/11, OSNC 2012, nr 5, poz. 56, LEX nr 1027055).

Na podstawie art. 15zzs ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz. U. z 2020 r. poz. 374 i 567), dodanego ustawą z dnia 31 marca 2020 r. o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2020 r., poz. 568), w okresie stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 (w tekście przepisu ustawy oczywiście błędnie wskazano jedynie na COVID) bieg m.in. terminów procesowych w postępowaniach sądowych nie rozpoczynał się, a rozpoczęty ulegał zawieszeniu na ten okres.

Niewątpliwie zatem w tym okresie bieg terminu do wniesienia zażalenia w postępowaniu cywilnym nie rozpoczynał się, a rozpoczęty wcześniej ulegał zawieszeniu na ten okres.

Wątpliwości budzi jednak temporalny zakres obowiązywania normy prawnej zawartej w przytoczonym przepisie.

Względy celowościowe i pragmatyczne sprawiają, że można bronić poglądu, iż znajduje ona zastosowanie od dnia 14 marca 2020 r., tj. od dnia ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu zagrożenia epidemicznego w związku z zakażeniami wirusem SARS-CoV-2 (por. § 1 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 13 marca 2020 r. w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu zagrożenia epidemicznego, Dz. U. z 2020 r., poz. 433).

Następnie z dniem 20 marca 2020 r. na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej ogłoszony został stan epidemii w związku z zakażeniami wirusem SARS-CoV-2 (por. § 1 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 20 marca 2020 r. w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu epidemii, Dz. U. z 2020 r., poz. 491).

Hipoteza normy prawnej zawartej w przepisie art. 15zzs ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 2 marca 2020 r., dodanym ustawą z dnia 31 marca 2020 r., z pewnością spełniła się już z dniem 14 marca 2020 r.

Niemniej znamienne, że przepis ten nie został wymieniony w art. 101 ustawy z dnia 31 marca 2020 r. wśród tych przepisów tej ustawy, które mają mieć moc wsteczną.

To z kolei uprawnia do wysnucia wniosku, że norma prawna zawarta w przepisie art. 15zzs ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 2 marca 2020 r., dodanym ustawą z dnia 31 marca 2020 r., wywołać może przewidziane w nim skutki prawne dopiero z dniem 31 marca 2020 r., kiedy to wspomniana ustawa z dnia 31 marca 2020 r. w części obejmującej ten przepis weszła w życie.

Jeśli chodzi natomiast o okres od dnia 14 marca 2020 r., otwarta pozostaje kwestia stosowania art. 173 k.p.c., względnie dopuszczalności przywrócenia terminu do wniesienia zażalenia.

Pamiętać również należy o tym, że wstrzymanie rozpoczęcia i zawieszenie biegu terminów, o których mowa w art. 15zzs ust. 1 wspomnianej ustawy z dnia 2 marca 2020 r., nie dotyczyło terminów w rozpoznawanych przez sądy sprawach wskazanych w art. 14a ust. 4 (tzw. sprawy pilne), terminów w sprawach wyboru lub powołania organów, których kadencje są określone w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, terminów wyborów do organów jednostek samorządu terytorialnego oraz terminów w sprawach wniosków i pytań prawnych do Trybunału Konstytucyjnego (por. art. 15zzs ust. 2 tej ustawy).

Ponadto art. 15zzs ust. 1 tej ustawy nie stosuje się do terminów związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19 oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (art. 15zzt tej ustawy).

Od dnia 18 kwietnia 2020 r. art. 15zzs ust. 1 ustawy z dnia 2 marca 2020 r. nie znajduje także zastosowania w postępowaniach sądowych dotyczących infrastruktury telekomunikacyjnej w rozumieniu art. 2 pkt 8 ustawy z dnia 16 lipca 2004 r. – Prawo telekomunikacyjne (art. 15zzs ust. 12 ustawy z dnia 2 marca 2020 r. – por. art. 73 pkt 46 lit. f w zw. z art. 118 ustawy z dnia 16 kwietnia 2020 r. o szczególnych instrumentach wsparcia w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2, Dz. U. z 2020 r., poz. 695).

Uchylenie art. 15zzs ustawy z dnia 2 marca 2020 r. nastąpiło z dniem 16 maja 2020 r. na podstawie art. 46 pkt 20 w zw. z art. 76 ustawy z dnia 14 maja 2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 (Dz. U. z 2020 r. poz. 875).

Według art. 68 ust. 6 i 7 wspomnianej ustawy z dnia 14 maja 2020 r. terminy w postępowaniach, o których mowa w art. 15zzs ustawy z dnia 2 marca 2020 r., których bieg nie rozpoczął się albo uległ zawieszeniu na podstawie art. 15zzs tej ustawy, rozpoczynają bieg albo biegną dalej po upływie 7 dni od dnia wejścia w życie ustawy z dnia 14 maja 2020 r.

Wobec tego termin do wniesienia zażalenia w postępowaniu cywilnym, który nie rozpoczął się albo uległ zawieszeniu na podstawie art. 15zzs ustawy z dnia 2 marca 2020 r., rozpoczyna bieg albo biegnie dalej począwszy od dnia 24 maja 2020 r. (po upływie 7 dni od dnia 16 maja 2020 r.).

Czynności związane z kontrolą dopuszczalności zażalenia przed sądem drugiej instancji wykonywane są przez przewodniczącego, za wyjątkiem odrzucenia zażalenia, co wymaga wydania postanowienia przez sąd. W myśl art. 373 § 2 w zw. z art. 397 § 3 k.p.c. czynności przewodniczącego związane z nadaniem biegu zażaleniu może wykonywać referendarz sądowy.