Bełczącki Robert Marek, Badanie dopuszczalności zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji do innego składu tego sądu - zażalenia na orzeczenia związane z kosztami sądowymi, kosztami nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu lub kosztami procesu przyznanymi w nakazie zapłaty

Badanie dopuszczalności zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji do innego składu tego sądu - zażalenia na orzeczenia związane z kosztami sądowymi, kosztami nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu oraz kosztami procesu przyznanymi w nakazie zapłaty

W postępowaniu wszczętym zażaleniem na postanowienie sądu pierwszej instancji do innego składu tego sądu zachodzi konieczność sprawdzenia m.in. czy zaskarżenie danego orzeczenia jest w ogóle dopuszczalne oraz czy podmiot wnoszący zażalenie jest do tego uprawniony, a jeśli tak, to czy może on zaskarżyć postanowienie sądu albo zarządzenie przewodniczącego w takiej konfiguracji procesowej, jaka zaistniała w rozpoznawanej sprawie (kontrola dopuszczalności „z innych przyczyn” - art. 394^1a § 1¹ w zw. z art. 397 § 1¹ i art. 394^1a § 2 k.p.c.).

Przesłanką dopuszczalności środka zaskarżenia jest pokrzywdzenie orzeczeniem (gravamen), chyba że interes publiczny wymaga merytorycznego rozpoznania tego środka (por. uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 2014 r., III CZP 88/13, OSNC 2014/11/108, LEX nr 1467203).

Kontroli dopuszczalności zażalenia dokonuje sąd, który wydał zaskarżone postanowienie i w skład którego może wchodzić sędzia, który brał udział w wydaniu postanowienia zaskarżonego zażaleniem. Niemniej w myśl art. 373 § 2 w zw. z art. 397 § 3 i art. 394^1a § 2 k.p.c. czynności przewodniczącego związane z nadaniem biegu zażaleniu mogą zostać powierzone referendarzowi sądowemu. Natomiast na podstawie art. 397 § 1¹ w zw. z art. 394^1a § 2 k.p.c. sąd pierwszej instancji w innym składzie, właściwy do rozpoznania zażalenia, odrzuca je jednak, jeżeli podlegało ono odrzuceniu przez sąd pierwszej instancji, który wydał zaskarżone postanowienie.

Poprzednio, od 7.11.2019 r. do 30.06.2023 r., uprawniony do dokonywania kontroli dopuszczalności zażalenia z reguły był wyłącznie sąd właściwy do jego rozpoznania, także w przypadku zażalenia wniesionego na podstawie art. 394^1a § 1 k.p.c. (z dniem 7.11.2019 r. uchylony został bowiem art. 370 k.p.c., znajdujący zastosowanie względem zażalenia w zw. z art. 397 § 2 zd. 1 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym przed tym dniem, pozwalający sądowi pierwszej instancji odrzucić niedopuszczalne zażalenie). Wejście w życie z dniem 1.07.2023 r. art. 394^1a § 1¹ k.p.c. sprawiło jednak, że uprawniony i zobowiązany do dokonywania kontroli dopuszczalności zażalenia wniesionego na podstawie art. 394^1a § 1 k.p.c. stał się sąd pierwszej instancji, który wydał zaskarżone postanowienie.

Zarówno sąd pierwszej instancji, który wydał zaskarżone postanowienie, jak i sąd pierwszej instancji, w innym składzie, właściwy do rozpoznania zażalenia, stwierdzając niedopuszczalność zażalenia, odrzuca je w składzie jednego sędziego, na podstawie art. 394^1a § 1¹ k.p.c. albo art. 397 § 1¹ w zw. z art. 394^1a § 2 k.p.c. W tym zakresie regulacje te mogą jednak budzić uzasadnione wątpliwości, skoro dotychczas o odrzuceniu zażalenia sąd pierwszej instancji w innym składzie orzekał w składzie trzech sędziów (por. uchwała Sądu Najwyższego z 1.07.2021 r., III CZP 36/20, OSNC 2021/11, poz. 74, LEX nr 3207871).

Należy jednak uwzględnić, że od 3.07.2021 r. na podstawie art. 15zzs¹ ust. 1 pkt 4 ustawy z 2.03.2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz.U. poz. 1842 ze zm.) w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 oraz w ciągu roku od odwołania tego z nich, który obowiązywał jako ostatni, sąd rozpoznaje sprawy w pierwszej i drugiej instancji, także na skutek zażalenia, w składzie jednego sędziego, z wyjątkiem spraw rozpoznawanych w składzie jednego sędziego i dwóch ławników (przepis w brzmieniu obowiązującym z dniem 15 kwietnia 2023 r.). Niemniej w uchwale składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2023 r., III PZP 6/22, LEX nr 3523123, której nadano moc zasady prawnej, przyjęto, że rozpoznanie sprawy cywilnej przez sąd drugiej instancji w składzie jednego sędziego, ukształtowanym na podstawie art. 15zzs¹ ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczegółowych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (tekst jednolity Dz. U. z 2021 r. poz. 2095 ze zm.) ogranicza prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP), ponieważ nie jest konieczne dla ochrony zdrowia publicznego (art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP) i prowadzi do nieważności postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.). Jednocześnie Sąd Najwyższy ustalił, że przyjęta w tej uchwale wykładnia prawa obowiązuje od dnia jej podjęcia. Ostatecznie art. 15zzs¹ ust. 1 pkt 4 wspomnianej ustawy z dnia 2 marca 2020 r. uchylony został z dniem 28 września 2023 r.

Od 7.11.2019 r. zażalenie nie przysługuje na zarządzenie przewodniczącego w przedmiocie wymiaru opłaty sądowej, w tym nakładające na stronę obowiązek uiszczenia opłaty sądowej. Poprzednio przyjmowano dopuszczalność takiego zażalenia na podstawie art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 28 maja 2015 r., III CZP 25/15, OSNC 2016/5, poz. 60, LEX nr 1710206). Obecnie strona wezwana do uiszczenia brakującej opłaty sądowej może zakwestionować wymiar opłaty sądowej jedynie na podstawie art. 380 w zw. z art. 397 § 3 k.p.c. w zażaleniu na zarządzenie zwracające nieopłacone pismo, o ile zażalenie w danym wypadku przysługuje lub na postanowienie odrzucające środek zaskarżenia ze względu na nieuiszczenie brakującej opłaty sądowej.

Wzgląd na spójność systemu prawa procesowego wymaga jednakowego potraktowania zaskarżalności postanowień i zarządzeń przewodniczącego dotyczących wymiaru opłaty oraz wymiaru zaliczki na wydatki. Poprzednio na podstawie art. 394 § 1 pkt 9 k.p.c. przyjmowano dopuszczalność zażalenia także na zarządzenie przewodniczącego wzywające stronę do wniesienia zaliczki na wydatki związane z przeprowadzeniem dowodu z opinii biegłego (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 25 lipca 2019 r., III CZP 15/19, OSNC 2020/7-8, poz. 54, LEX nr 2698434). Obecnie strona wezwana do uiszczenia zaliczki na wydatki może kwestionować wymiar zaliczki tylko na podstawie art. 380 k.p.c., opierając środek zaskarżenia na zarzucie pominięcia czynności połączonej z wydatkiem ze względu na nieuiszczenie nieprawidłowo ustalonej zaliczki.

Trzeba jednak przyznać, że ustawodawca wykazał się niekonsekwencją, skoro nadal obowiązuje art. 95 ust. 2 pkt 2 u.k.s.c., według którego nie pobiera się opłat od zażalenia na postanowienie sądu dotyczące wysokości opłaty albo wysokości wydatków. Sugeruje to dopuszczalność zażalenia na tego rodzaju postanowienia.

Zażalenie nie przysługuje na pobranie przez notariusza opłaty sądowej od wniosku o wpis w księdze wieczystej (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 12 września 2002 r., III CZP 50/02, OSNC 2003, nr 9, poz. 114, LEX nr 54922).

Czynności związane z kontrolą dopuszczalności zażalenia przed sądem pierwszej instancji w innym składzie wykonywane są przez przewodniczącego, z wyjątkiem odrzucenia zażalenia, wymagającego wydania postanowienia przez skład orzekający. W myśl art. 373 § 2 w zw. z art. 397 § 3 i art. 394^1a § 2 k.p.c. czynności przewodniczącego związane z nadaniem biegu zażaleniu może wykonywać referendarz sądowy.

Niektóre orzeczenia związane z kosztami sądowymi mogą być wydane także przez referendarza sądowego i wówczas podlegają zaskarżeniu skargą, a nie zażaleniem. Dotyczy to:

– postanowienia odmawiającego zwolnienia od kosztów sądowych (art. 118 u.k.s.c.);

– postanowienia cofającego uprzednio udzielone zwolnienie od kosztów sądowych (art. 118 u.k.s.c.);

– postanowienia ustalającego należności świadków, biegłych, tłumaczy i stron (art. 93 u.k.s.c.);

– postanowienia ustalającego należności mediatora w części niewypłaconej przez strony (art. 93a u.k.s.c.).