Bełczącki Robert Marek, Badanie dopuszczalności zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji do innego składu tego sądu - zażalenia na postanowienia związane z wyłączeniem sędziego

Badanie dopuszczalności zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji do innego składu tego sądu - zażalenia na postanowienia związane z wyłączeniem sędziego

W postępowaniu wszczętym zażaleniem na postanowienie sądu pierwszej instancji do innego składu tego sądu zachodzi konieczność sprawdzenia m.in. czy zaskarżenie danego orzeczenia jest w ogóle dopuszczalne oraz czy podmiot wnoszący zażalenie jest do tego uprawniony, a jeśli tak, to czy może on zaskarżyć postanowienie sądu albo zarządzenie przewodniczącego w takiej konfiguracji procesowej, jaka zaistniała w rozpoznawanej sprawie (kontrola dopuszczalności „z innych przyczyn” - art. 394^1a § 1¹ w zw. z art. 397 § 1¹ i art. 394^1a § 2 k.p.c.).

Przesłanką dopuszczalności środka zaskarżenia jest pokrzywdzenie orzeczeniem (gravamen), chyba że interes publiczny wymaga merytorycznego rozpoznania tego środka (por. uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 2014 r., III CZP 88/13, OSNC 2014/11/108, LEX nr 1467203).

Kontroli dopuszczalności zażalenia dokonuje sąd, który wydał zaskarżone postanowienie i w skład którego może wchodzić sędzia, który brał udział w wydaniu postanowienia zaskarżonego zażaleniem. Niemniej w myśl art. 373 § 2 w zw. z art. 397 § 3 i art. 394^1a § 2 k.p.c. czynności przewodniczącego związane z nadaniem biegu zażaleniu mogą zostać powierzone referendarzowi sądowemu. Natomiast na podstawie art. 397 § 1¹ w zw. z art. 394^1a § 2 k.p.c. sąd pierwszej instancji w innym składzie, właściwy do rozpoznania zażalenia, odrzuca je jednak, jeżeli podlegało ono odrzuceniu przez sąd pierwszej instancji, który wydał zaskarżone postanowienie.

Poprzednio, od 7.11.2019 r. do 30.06.2023 r., uprawniony do dokonywania kontroli dopuszczalności zażalenia z reguły był wyłącznie sąd właściwy do jego rozpoznania, także w przypadku zażalenia wniesionego na podstawie art. 394^1a § 1 k.p.c. (z dniem 7.11.2019 r. uchylony został bowiem art. 370 k.p.c., znajdujący zastosowanie względem zażalenia w zw. z art. 397 § 2 zd. 1 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym przed tym dniem, pozwalający sądowi pierwszej instancji odrzucić niedopuszczalne zażalenie). Wejście w życie z dniem 1.07.2023 r. art. 394^1a § 1¹ k.p.c. sprawiło jednak, że uprawniony i zobowiązany do dokonywania kontroli dopuszczalności zażalenia wniesionego na podstawie art. 394^1a § 1 k.p.c. stał się sąd pierwszej instancji, który wydał zaskarżone postanowienie.

Zarówno sąd pierwszej instancji, który wydał zaskarżone postanowienie, jak i sąd pierwszej instancji, w innym składzie, właściwy do rozpoznania zażalenia, stwierdzając niedopuszczalność zażalenia, odrzuca je w składzie jednego sędziego, na podstawie art. 394^1a § 1¹ k.p.c. albo art. 397 § 1¹ w zw. z art. 394^1a § 2 k.p.c. W tym zakresie regulacje te mogą jednak budzić uzasadnione wątpliwości, skoro dotychczas o odrzuceniu zażalenia sąd pierwszej instancji w innym składzie orzekał w składzie trzech sędziów (por. uchwała SN z 1.07.2021 r., III CZP 36/20, OSNC 2021/11, poz. 74, LEX nr 3207871).

Należy jednak uwzględnić, że od 3.07.2021 r. na podstawie art. 15zzs¹ ust. 1 pkt 4 ustawy z 2.03.2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz.U. poz. 1842 ze zm.) w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 oraz w ciągu roku od odwołania tego z nich, który obowiązywał jako ostatni, sąd rozpoznaje sprawy w pierwszej i drugiej instancji, także na skutek zażalenia, w składzie jednego sędziego, z wyjątkiem spraw rozpoznawanych w składzie jednego sędziego i dwóch ławników (przepis w brzmieniu obowiązującym z dniem 15 kwietnia 2023 r.). Niemniej w uchwale składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2023 r., III PZP 6/22, LEX nr 3523123, której nadano moc zasady prawnej, przyjęto, że rozpoznanie sprawy cywilnej przez sąd drugiej instancji w składzie jednego sędziego, ukształtowanym na podstawie art. 15zzs¹ ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczegółowych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (tekst jednolity Dz. U. z 2021 r. poz. 2095 ze zm.) ogranicza prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP), ponieważ nie jest konieczne dla ochrony zdrowia publicznego (art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP) i prowadzi do nieważności postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.). Jednocześnie Sąd Najwyższy ustalił, że przyjęta w tej uchwale wykładnia prawa obowiązuje od dnia jej podjęcia. Ostatecznie art. 15zzs¹ ust. 1 pkt 4 wspomnianej ustawy z dnia 2 marca 2020 r. uchylony został z dniem 28 września 2023 r.

Czynności związane z kontrolą dopuszczalności zażalenia przed sądem pierwszej instancji w innym składzie wykonywane są przez przewodniczącego, z wyjątkiem odrzucenia zażalenia, wymagającego wydania postanowienia przez skład orzekający. W myśl art. 373 § 2 w zw. z art. 397 § 3 i art. 394^1a § 2 k.p.c. czynności przewodniczącego związane z nadaniem biegu zażaleniu może wykonywać referendarz sądowy.

W art. 394^1a § 1 pkt 10 k.p.c. przewidziane zostało zażalenie na postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie sędziego. Nie przewidziano natomiast zażalenia na postanowienie wyłączające sędziego ani na postanowienie odmawiające wyłączenia sędziego, który zawiadomił o zachodzących w jego ocenie podstawach swego wyłączenia z mocy ustawy według art. 48 k.p.c. lub z przyczyn określonych w art. 49 k.p.c. (por. uchwała SN z dnia 20 czerwca 1969 r., III CZP 33/69, OSNC 1970, nr 3, poz. 42, LEX nr 971. Zażalenie nie przysługuje także na postanowienie odrzucające niedopuszczalny wniosek o wyłączenie sędziego, a tym bardziej na pozostawienie bez rozpoznania wniosku o wyłączenie sędziego na podstawie art. 53¹ § 1 i 2 k.p.c.

Zażalenie na podstawie art. 394^1a § 1 pkt 10 k.p.c. przysługuje na postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie sędziego wydane przez sąd przełożony (por. art. 52 § 1 k.p.c.) nad sądem, przed którym sprawa toczy się w pierwszej instancji i który nie może wydać postanowienia z powodu braku dostatecznej liczby sędziów (por. uchwała SN z dnia 6 marca 1998 r., III CZP 70/97, OSNC 1998, nr 9, poz. 132, LEX nr 32448). Właściwy do rozpoznania zażalenia będzie wówczas sąd przełożony w innym składzie (podstawy zażalenia nie będzie jednak stanowić art. 394² § 1¹ pkt 2 k.p.c., ale nadal art. 394^1a § 1 pkt 10 k.p.c.).

Zażalenie przysługuje także na postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie ławnika, którego należy uważać za sędziego w rozumieniu art. 394^1a § 1 pkt 10 k.p.c. Na zasadzie analogii za dopuszczalne należałoby uznać zażalenie na postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie referendarza sądowego. Należy jednak podkreślić, że rozpoznawanie zażalenia stanie się zbędne w przypadku skutecznego wniesienia skargi na orzeczenie referendarza wydane w postępowaniu wieczystoksięgowym lub rejestrowym, w sprawach z zakresu prawa spadkowego lub w sprawach depozytowych, wniesienia sprzeciwu od wydanego przez referendarza nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym, elektronicznym postępowaniu upominawczym lub europejskim postępowaniu nakazowym albo wniesienia zarzutów od wydanego przez referendarza nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym. W takich przypadkach bowiem sprawa będzie rozpoznawana na nowo przez sąd i istnienie przyczyn uzasadniających wyłączenie referendarza okazuje się bez znaczenia dla rozstrzygnięcia.

Zażalenie nie przysługuje na postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie biegłego (por. postanowienie SN z dnia 26 kwietnia 1982 r., IV CZ 58/82, OSNC 1982, nr 11-12, poz. 175, LEX nr 2790; postanowienie SN z dnia 6 grudnia 1982 r., I CZ 116/82, OSNC 1983, nr 8, poz. 120, LEX nr 2860), ani na zarządzenie prezesa sądu oddalające wniosek o wyłączenie komornika (por. uchwała SN z dnia 3 kwietnia 1987 r., III CZP 12/87, OSNC 1988, nr 6, poz. 80, LEX nr 3364).

Ponadto z braku stosownej podstawy prawnej nie jest dopuszczalne zażalenie na postanowienie odmawiające wyłączenia prokuratora od udziału w sprawie, wydawane przez prokuratora nadrzędnego po rozpoznaniu wniosku strony.

Zażalenie przysługuje natomiast na postanowienie sądu powszechnego jako sądu pierwszej instancji, oddalające wniosek o wyłączenie arbitra (por. uchwała SN z dnia 8 września 2011 r., III CZP 41/11, OSNC 2012, nr 2, poz. 16, LEX nr 898218).

Oprócz stron podmiotami uprawnionymi do wniesienia zażalenia są interwenienci uboczni, prokurator oraz podmioty, do których udziału w sprawie stosuje się odpowiednio przepisy o prokuratorze.