SPS-023-8779/09 - Zasady przyznawania prawa do renty rodzinnej na podstawie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

W odpowiedzi na wystąpienie Pana Marszałka z dnia 26 marca 2009 r., znak: SPS-023-8779/09, dotyczące interpelacji posła Aleksandra Chłopka w sprawie prawa do renty rodzinnej na podstawie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, uprzejmie informuję.

Zasady ustalania prawa do ustawowej renty rodzinnej określają przepisy ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353, z późn. zm.).

Renta rodzinna jest świadczeniem o charakterze pochodnym, przysługuje ona bowiem uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci:

Dla oceny, czy osoba zmarła spełniła warunki do uzyskania wymienionych świadczeń, należy ustalić, czy posiadany przez nią w chwili śmierci wiek i staż ubezpieczeniowy uprawniał do emerytury, a gdy okaże się, że osoba zmarła nie miała prawa do tego świadczenia, wówczas bada się, czy mogła zgodnie z art. 57 powołanej ustawy emerytalnej otrzymać rentę z tytułu niezdolności do pracy.

Prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy posiada osoba, która spełniła łącznie następujące warunki:

Przy ocenie prawa do renty przyjmuje się, że osoba zmarła była całkowicie niezdolna do pracy.

Uprzejmie informuję, że przepisy ustawy o emeryturach i rentach z FUS przewidują kilka sytuacji, w których wdowa może uzyskać prawo do renty rodzinnej po zmarłym mężu. Zgodnie z art. 70 ustawy prawo do tego świadczenia przysługuje wdowie, która w chwili śmierci męża osiągnęła wiek 50 lat lub była niezdolna do pracy albo wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole - 18 lat, lub jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy uprawnionym do renty rodzinnej.

Prawo do renty rodzinnej nabywa również wdowa, która osiągnęła wiek 50 lat lub stała się niezdolna do pracy po śmierci męża, nie później jednak niż w ciągu 5 lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowywania dziecka (dzieci), wnuków lub rodzeństwa uprawnionych do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole - 18 lat, lub dziecka całkowicie niezdolnego do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnego do pracy uprawnionego do renty rodzinnej.

Warunkiem wymaganym do przyznania wdowie renty rodzinnej jest stwierdzenie, że w chwili śmierci małżonka pozostawała z nim we wspólnocie małżeńskiej. Małżonka rozwiedziona lub wdowa, która do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej, ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli oprócz spełnienia podanych wyżej warunków miała w dniu śmierci męża prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową.

Pragnę jednak zwrócić uwagę, że ustawodawca przewidział przypadek, kiedy wdowa może otrzymać rentę rodzinną, pomimo że nie spełniła ogólnych warunków do jej przyznania. Jest to sytuacja, gdy wdowa po śmierci męża znalazła się w ciężkiej sytuacji materialnej (tzn. nie ma niezbędnych źródeł utrzymania). Renta ma wówczas charakter okresowy i przysługuje jej przez rok od daty zgonu męża. Jeśli po jego śmierci będzie uczestniczyła w szkoleniu mającym na celu uzyskanie kwalifikacji do wykonywania pracy zarobkowej, może pobierać rentę rodzinną w okresie uczestniczenia w tym szkoleniu, nie dłużej jednak niż przez dwa lata od chwili śmierci męża.

Uprzejmie informuję, że utrata ubezpieczonego żywiciela rodziny stanowi jedno z ustawowo uznanych ryzyk ubezpieczeniowych, z którego wystąpieniem łączy się obowiązek wypłacania renty rodzinnej z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych osobom uprawnionym, w miejsce środków utrzymania utraconych lub ograniczonych wskutek wystąpienia ryzyka (zdarzenia).

Pragnę podkreślić, że przychody z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych pochodzą zarówno ze składek finansowanych w równych częściach przez ubezpieczonych i pracodawców (art. 16 ust. 1 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74, z późn. zm.), jak również z wpłat i dotacji budżetowych. Wciąż bowiem w pierwszym filarze powszechnego systemu ubezpieczeń mamy do czynienia z zasadą solidarności społecznej polegającą na finansowaniu świadczeń emerytalnych i rentowych, wypłacanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych z bieżących składek osób pracujących.

I filar jest tzw. systemem repartycyjnym utworzonym w oparciu o tzw. umowę międzypokoleniową. Wpłacane składki emerytalne są więc rejestrowane przez ZUS na indywidualnym koncie każdego ubezpieczonego wyłącznie w celu obliczenia jego emerytury. W razie jego śmierci uprawnieni członkowie rodziny, spełniający ustawowe warunki, mogą uzyskać rentę rodzinną, która jest obliczona jako odpowiedni procent świadczenia, jakie przysługiwałoby zmarłemu (emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy).

Wypłacalność tych świadczeń, zgodnie z art. 2 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, gwarantowana jest przez państwo. Państwo ma więc obowiązek podejmować działania, które zapewnią odpowiednie środki finansowe niezbędne dla realizacji konstytucyjnych praw, ale musi przy tym uwzględniać m.in. coraz bardziej pogłębiające się dysproporcje między liczbą osób pobierających świadczenia a liczbą pracujących.

Ubezpieczeni urodzeni po dniu 31 grudnia 1948 r., którzy do dnia 31 grudnia 2008 r. nie spełnili warunków uprawniających do emerytury, są objęci tzw. nowym systemem emerytalnym. Emerytura dla osób z nowego systemu emerytalnego, które są członkami otwartego funduszu emerytalnego, będzie przysługiwać z 2 źródeł, a mianowicie: z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (I filar) oraz ze środków zgromadzonych w OFE (II filar).

Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (Dz. U. Nr 228, poz. 1507) regulująca sposób wypłaty świadczeń z OFE w art. 30 stanowi, że emerytury kapitałowe będą wypłacane wraz z emeryturą lub rentą przysługującą z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Tak więc wszystkie osoby, które nabędą prawo do emerytury kapitałowej z tytułu członkostwa w OFE, będą mogły pobierać tę emeryturę wraz z emeryturą z FUS albo wraz z rentą z tytułu niezdolności do pracy lub rentą rodzinną.

Pragnę dodatkowo nadmienić, że w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego oraz Sądu Najwyższego prezentowany jest pogląd, że pobieranie świadczeń w systemie ubezpieczeń uzależnione jest nie tylko od czasu uiszczania składek, ale także od spełnienia ustawowych warunków, co jest zgodne z zasadami sprawiedliwości społecznej. Wypłata świadczeń z ubezpieczenia społecznego nie jest bowiem bezpośrednim zwrotem poprzednio wpłacanych składek, jakkolwiek długość okresu ubezpieczenia i wysokość podstawy wymiaru składki ma pewien wpływ na wysokość świadczenia (wyrok Sądu Najwyższego, sygn. akt I UK 47/05).

Biorąc powyższe pod uwagę, jak również wzgląd na światową sytuację gospodarczą wymuszającą niełatwe dostosowania budżetowe i trudną sytuację Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, nie znajduję uzasadnienia do zmiany przepisów ustawy o emeryturach i rentach z FUS w kierunku, który spowodowałaby zwiększenie obciążeń ponoszonych przez ogół ubezpieczonych i budżet państwa dotujący Fundusz Ubezpieczeń Społecznych. Uważam również, że obecnie obowiązujące rozwiązania systemowe w zakresie renty rodzinnej są prawidłowe i nie wymagają zmiany.

Jednocześnie pragnę uprzejmie poinformować, że istnieją różne formy pomocy państwa kierowane do osób znajdujących się w najtrudniejszej sytuacji finansowej lub życiowej, w tym również do kobiet, które znalazły się w sytuacji utraty jedynego żywiciela rodziny. Przede wszystkim osoby te mogą korzystać ze wsparcia w ramach gminnego systemu pomocy społecznej określonego przepisami ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2008 r. Nr 115 poz. 728, z późn. zm.). Zgodnie z ustawą pomocy społecznej udziela się osobom i rodzinom w szczególności z powodu ubóstwa, bezrobocia, niepełnosprawności oraz długotrwałej lub ciężkiej choroby. Ważną przesłanką do udzielenia pomocy w ramach ustawy jest też potrzeba ochrony macierzyństwa lub wielodzietności, a także bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych. W związku z tym rodziny z dziećmi, jak również rodzice samotnie wychowujący dzieci nie pozostają bez wsparcia. Mogą oni występować do ośrodków pomocy społecznej w gminach właściwych ze względu na miejsce zamieszkania rodziny o przyznanie świadczeń zarówno w formach finansowych, jak i pozafinansowych.

Dodatkowo chciałabym zwrócić uwagę, że źródłem wsparcia udzielanego przez państwo osobie samotnie wychowującej dziecko w sytuacji, gdy drugi z rodziców dziecka nie żyje, ojciec dziecka jest nieznany lub powództwo o ustalenie świadczenia alimentacyjnego od drugiego z rodziców zostało oddalone, jest również system świadczeń rodzinnych określony w ustawie z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992, z późn. zm.).