SPS-023-8540/12 - Dysponowanie przez instytucje finansowe środkami pieniężnymi zmarłych klientów.

Pisma urzędowe
Status:  Aktualne

Pismo z dnia 11 października 2012 r. Ministerstwo Finansów SPS-023-8540/12 Dysponowanie przez instytucje finansowe środkami pieniężnymi zmarłych klientów.

Problem środków zdeponowanych w bankach przez zmarłych spadkodawców powinien być rozpatrywany w dużo szerszym kontekście niż tylko rachunki i lokaty bankowe, ponieważ dotyczy różnych produktów finansowych. Należy jednak przy tym podkreślić, że w świetle polskiego prawa nie jest możliwe, aby środki zdeponowane przez zmarłe osoby na rachunkach bankowych przeszły na własność banku.

Podstawową regulacją dotyczącą kwestii zbliżonych do tzw. uśpionych rachunków jest bowiem art. 60 Prawa bankowego, który określa, iż "jeżeli umowa rachunku bankowego nie stanowi inaczej, ulega ona rozwiązaniu, gdy w ciągu dwóch lat nie dokonano na rachunku żadnych obrotów, poza dopisywaniem odsetek, a stan środków pieniężnych na tym rachunku nie przekracza kwoty minimalnej określonej w tej umowie". Po tym okresie środki pieniężne znajdujące się na takim rachunku stają się nieoprocentowanym depozytem bankowym, który przechowywany jest bezterminowo, jako że potencjalne roszczenia deponentów z tego tytułu nie ulegają przedawnieniu (jak stanowi art. 731 Kodeksu cywilnego).

Analogiczne przepisy dotyczą także środków przechowywanych na rachunkach w spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych.

W interpelacji słusznie przywołany jest art. 56 Prawa bankowego, w którym określony jest sposób funkcjonowania oraz uwarunkowania przyznanego posiadaczowi rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego lub lokaty terminowej uprawnienia do dyspozycji wkładem na wypadek śmierci. Warto jednak pamiętać, że wypłacone na podstawie tego przepisu kwoty nie wchodzą do spadku po zmarłym, zatem do wypłacenia objętych środków pieniężnych bank nie potrzebuje postanowienia o nabyciu spadku bądź poświadczenia dziedziczenia. Środki pieniężne stają się własnością osób, na rzecz których zostały zadysponowane za życia posiadacza rachunku - nie mają do nich praw spadkobiercy - bez względu na to, czy są to spadkobiercy testamentowi czy ustawowi.

Z analizy przedmiotu sprawy dokonanej przez Związek Banków Polskich wynika, że zaproponowane w ww. interpelacji rozwiązanie polegające na ustawicznym "identyfikowaniu przez banki zmarłych klientów" oraz aktywnym poszukiwaniu przez nich spadkobierców jest zobowiązaniem niezwykle trudnym do praktycznej realizacji, jako że może chodzić o posiadaczy łącznie kilkudziesięciu milionów rachunków czy lokat terminowych. Podejmowanie przez banki takich działań wiązałoby się z olbrzymimi kosztami, tym bardziej że depozyty bankowe przechowywane są na rzecz klienta bezterminowo. Nie wydaje się, aby ustawowe zobligowanie klienta otwierającego rachunek bankowy, zakładającego lokatę terminową czy też nabywającego instrumenty finansowe do wskazywania spadkobierców mogło uchronić spadkobierców przed uciążliwościami czy sporami wynikającymi np. z kwestionowania uprawnień wskazanych osób przez innych potencjalnych spadkobierców lub też relacji do ewentualnych odmiennych zapisów określonych przez zmarłego klienta w testamencie.

Komisja Nadzoru Finansowego analizowała w 2010 r. praktykę wybranej grupy banków w zakresie wpływu śmierci konsumentów na zawarte umowy rachunku bankowego i umowy kredytu konsumenckiego. Wyniki analizy wskazują na stosowanie przez banki różnorodnych praktyk rynkowych w tym zakresie. Należy jednakże zauważyć, iż postanowienia dużej części opracowanych przez banki wzorców umowy, dotyczących prowadzenia rachunków bankowych, przewidują, że z chwilą powzięcia przez bank informacji o śmierci posiadacza rachunku umowa rachunku bankowego ulega rozwiązaniu bądź wygasa, zaś środki pieniężne zgromadzone na tymże rachunku stają się nieoprocentowanym depozytem. Co istotne, w sytuacji śmierci konsumenta, który zawarł umowę kredytu, większość banków przyjmuje praktykę, zgodnie z którą po śmierci kredytobiorcy umowa kredytu trwa nadal, a prawa i obowiązki wynikające z zawartej umowy obciążają jego spadkobierców.

Należy zauważyć, iż obowiązujące przepisy prawa nie regulują wprost kwestii wpływu śmierci konsumenta na zawartą umowę rachunku bankowego czy kredytu. Zgodnie z zasadami prawa cywilnego, prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na spadkobierców. Brak jest przepisów szczególnych, które w odrębny sposób regulowałyby tę kwestię w odniesieniu do zobowiązań wynikających z umów rachunku bankowego. Co do zasady większość umów mających charakter majątkowy nie wygasa z chwilą śmierci spadkodawcy. Wówczas z mocy prawa w miejsce zmarłej strony umowy wchodzą jej spadkobiercy, a treść praw i obowiązków wynikających z tej umowy pozostaje w niezmienionej postaci.

Stosownie do art. 3531 Kodeksu cywilnego strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Należy również zauważyć, iż treść wzorców umowy stosowanych w stosunkach kontraktowych z konsumentami powinna być oceniana w świetle art. 3851 Kodeksu cywilnego, regulującego instytucję niedozwolonych postanowień umownych. Ponadto wszelkie praktyki rynkowe przedsiębiorcy (a więc nie tylko te, które mają oparcie w treści zwartej umowy) powinny być oceniane w świetle ustawy z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz. U. Nr 171, poz. 1206, z późn. zm.).

Biorąc pod uwagę powyższe (a w szczególności stwierdzoną asymetrię związaną z zasadami naliczania oprocentowania środków zgromadzonych na rachunkach bankowych oraz odsetek od zaciągniętych kredytów po śmierci klienta banku), mając również na względzie wynikający z art. 138 ust. 7 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 z późn. zm.) zakaz podejmowania środków nadzorczych, które mogłyby naruszać umowy zawarte przez banki z konsumentami, Komisja Nadzoru Finansowego pismami z dnia 11 kwietnia 2011 r. zwróciła się do Związku Banków Polskich oraz Krajowego Związku Banków Spółdzielczych z sugestią podjęcia prac mających na celu wypracowanie jednolitych dla całego rynku bankowego dobrych praktyk postępowania w takich przypadkach. Krajowy Związek Banków Spółdzielczych (KZBS) poinformował pismem z dnia 27 kwietnia 2011 r., iż banki spółdzielcze nie stosują praktyk utrudniających spadkobiercom dostęp do środków zgromadzonych na rachunku spadkodawcy po spełnieniu warunków prawnych nabycia środków. Ponadto poinformowano, iż według wiedzy KZBS w bankach spółdzielczych nie odnotowano sporów i reklamacji klientów w odniesieniu do działań dotyczących prowadzenia rachunków zmarłych. Natomiast Związek Banków Polskich poinformował w piśmie z dnia 15 czerwca 2011 r. o przekazaniu stanowiska KNF Radzie Prawa Bankowego przy Związku Banków Polskich, w celu opracowania stosownej rekomendacji mającej na celu ujednolicenie praktyki bankowej w omawianym zakresie, która uwzględniałaby słuszne interesy konsumentów.

Jednym z wątków prowadzonej przez Komisję Nadzoru Finansowego analizy była również kwestia trudności w pozyskiwaniu przez uprawnione osoby (w szczególności spadkobierców czy osoby uprawnione z tytułu dyspozycji wkładem na wypadek śmierci) informacji o zawartych uprzednio przez zmarłego umowach. Osoby, które nie pozyskały wiedzy o podmiocie, z którym zmarły zawarł przed swą śmiercią umowę oraz o jej treści (np. bezpośrednio od odbiorcy usług finansowych przed jego śmiercią lub z treści pozostawionych dokumentów), z zasady mają trudności z pozyskaniem takiej wiedzy bezpośrednio od instytucji finansowej. Wynika to nie tylko z liczby samych instytucji finansowych, do których należy się zwrócić o przekazanie stosownych informacji, ale również z objęcia takich informacji tajemnicą (w przypadku banków - tajemnicą bankową) i koniecznością posiadania stosownych dokumentów potwierdzających prawo do ubiegania się o taką informację.

Mając na względzie powyższe, należy zauważyć, iż przedmiotowa kwestia stanowić może problem nie tylko dla spadkobierców (czy innych uprawnionych osób), ale również dla banków oraz dla innych podmiotów rynku finansowego. Z tego też względu zasadnym może być rozważenie podjęcia prac legislacyjnych mających na celu ustawowe uregulowanie omawianych kwestii związanych z wpływem śmierci konsumenta na zawarte przez niego umowy rachunku bankowego oraz kredytu konsumenckiego. Wydaje się jednak, iż sugerowane w interpelacji rozwiązania mogą okazać się niewystarczające. Zastosowanie obowiązującego art. 56 ustawy - Prawo bankowe wymaga posiadania odpowiedniej wiedzy przez bank (o śmierci posiadacza rachunku) oraz przez uprawnione osoby (o fakcie posiadania przez zmarłego wkładu w danym banku oraz o uprzednim złożeniu przez zmarłego dyspozycji tym wkładem na wypadek śmierci). Warto również zauważyć, iż w aktualnym stanie prawnym obowiązuje limit środków, które mogą zostać objęte taką dyspozycją. Ponadto możliwość skorzystania z takiej instytucji nie jest powszechnie znana, zaś w niektórych przypadkach klienci są zniechęceni do korzystania z tej instytucji relatywnie wysokimi opłatami pobieranymi przez niektóre banki z tego tytułu. Wydaje się zatem, że wprowadzenie ustawowego obowiązku zawarcia w treści zawieranej umowy dyspozycji środkami na wypadek śmierci nadal nie zniweluje problemu z brakiem odpowiedniej wiedzy zarówno po stronie banku, jak również po stronie uprawnionych osób, a dodatkowo może zostać uznane za nieuzasadnioną ingerencję w swobodę kształtowania treści stosunku cywilnoprawnego. Z kolei wprowadzenie systemu, który umożliwiłby instytucjom finansowym zweryfikowanie, czy dany klient nie żyje, również może nie rozwiązać problemu z uwagi na fakt, że instytucja, która pozyskałaby wiedzę o śmierci klienta, nadal miałaby trudność z ustaleniem kręgu spadkobierców.

Mając na względzie powyższe, w opinii Komisji Nadzoru Finansowego warto rozważyć postulat podjęcia działań mających na celu rozwiązanie poruszonych w interpelacji kwestii. Wydaje się jednak, że z uwagi na wagę problemu oraz poziom jego skomplikowania, wypracowanie odpowiednich mechanizmów wymaga pogłębionych analiz, porównania poszczególnych możliwych rozwiązań oraz wyważenia interesów instytucji finansowych oraz ich klientów. W tym kontekście można również rozważyć rozpowszechnianie informacji o pozytywach wynikających ze sporządzania testamentów, co w znaczny sposób ułatwiłoby spadkobiercom identyfikację majątku pozostałego po zmarłym.

Z informacji posiadanych przez Ministerstwo Finansów wynika, że w ramach rządu prowadzone są już obecnie prace nad rozwiązaniem, które powinno przyczynić się do rozwiązania tego problemu. Aktualnie bowiem w Ministerstwie Sprawiedliwości realizowany jest projekt wprowadzenia centralnego rejestru rachunków bankowych oraz inwestycyjnych (w tym także odpowiednich polis ubezpieczeniowych o charakterze inwestycyjnym i jednostek funduszy inwestycyjnych etc.), który pozwoli spadkobiercom w sposób bardziej efektywny poszukiwać aktywów, które mogą być przedmiotem spadkobrania. Wydaje się, że wraz z uruchomieniem tego rejestru problem opisany w interpelacji powinien stopniowo zanikać.

Opublikowano: www.sejm.gov.pl