SPS-023-23732/11 - Stanowisko MPiPS w sprawie zatrudniania na podstawie przepisów Kodeksu pracy

W odpowiedzi na interpelację pana posła Tadeusza Woźniaka w sprawie zatrudniania na podstawie przepisów Kodeksu pracy, przesłaną przy piśmie z dnia 26 lipca br., znak: SPS-023-23732/11, uprzejmie informuję, iż w obecnym stanie prawnym wykonywanie pracy zarobkowej nie zawsze musi mieć charakter zatrudnienia pracowniczego. O wyborze rodzaju podstawy prawnej zatrudnienia decydują zainteresowane strony (art. 353¹ Kodeksu cywilnego w związku z art. 300 Kodeksu pracy), kierując się nie tyle przesłanką przedmiotu zobowiązania, ile sposobu jego realizacji.

Dostrzegając natomiast podniesiony przez pana posła problem praktyczny wskazujący, iż coraz częściej w miejsce tradycyjnie zawieranego w danych warunkach umownego stosunku pracy nawiązuje się określoną umowę cywilnoprawną, której przedmiotem jest świadczenie pracy, uprzejmie informuję, że w obecnym stanie prawnym istnieją regulacje umożliwiające zapobieganie naruszaniu prawa przez pracodawców przy powierzaniu takiej pracy. W tym celu wprowadzono do Kodeksu pracy przepis zawierający przesłanki wskazujące na nawiązanie stosunku pracy, stanowiąc jednocześnie, że każde zatrudnienie spełniające te kryteria, niezależnie od nazwy umowy, na podstawie której jest świadczone, jest zatrudnieniem pracowniczym. Zgodnie bowiem z art. 22 § 1 Kodeksu pracy przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Zatrudnienie w warunkach określonych wyżej jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy (art. 22 § 1 i 1¹ Kodeksu pracy), i nie jest dopuszczalne zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną przy zachowaniu warunków wykonywania pracy charakterystycznych dla stosunku pracy (art. 22 § 1² Kodeksu pracy). Praca wykonywana w warunkach określonych w art. 22 § 1 Kodeksu pracy jest więc pracą świadczoną w ramach stosunku pracy, niezależnie od tego, jaką nazwę nadano umowie zawartej przez strony. Regulacja ta ma zapobiegać obchodzeniu przepisów ochronnych prawa pracy przez zatrudnianie osób fizycznych na podstawie umów prawa cywilnego, zwłaszcza umów zlecenia. Kwalifikacja prawna umowy zawartej przez strony polega zatem na porównaniu cech właściwych umowie o pracę z cechami umowy zawartej przez strony zgodnie z ich wolą.

Pragnę także zauważyć, że zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną (np. zlecenia lub o dzieło) przy zachowaniu warunków wykonywania pracy określonych w art. 22 § 1 Kodeksu pracy nie jest wprawdzie dopuszczalne, ale decyzja w sprawie wyboru podstawy wykonywania pracy należy ostatecznie do woli stron. Potwierdził to Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 marca 2008 r. (I UK 282/07, LEX nr 411051), stwierdzając, że o rodzaju zawartej umowy decyduje nie tylko i nie tyle jej nazwa, ile cel i zgodny zamiar stron. O wyborze podstawy zatrudnienia decyduje bowiem przede wszystkim zgodna, autonomiczna wola stron. Kwalifikacja umowy o świadczenie usług jako umowy o pracę lub umowy cywilnoprawnej budzi w praktyce istotne trudności i należy jej dokonywać metodą typologiczną, tj. poprzez rozpoznanie i wskazanie jej cech przeważających (dominujących).

Niezależnie od powyższego uprzejmie wyjaśniam, że w przypadku gdyby doszło, bez zgodnej woli stron, do zawarcia umowy cywilnoprawnej w warunkach, w których powinna być zawarta umowa o pracę, może mieć zastosowanie przepis art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego, zgodnie z którym powód może żądać ustalenia przed sądem istnienia stosunku prawnego, gdy ma w tym interes prawny. Skorzystanie przez pracownika z cywilistycznej konstrukcji powództwa o ustalenie istnienia stosunku prawnego jest możliwe, bowiem przepis art. 300 Kodeksu pracy stanowi, że w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy. W mojej ocenie zatem osoba wykonująca pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej, np. umowy zlecenia, może mieć interes prawny w uzyskaniu orzeczenia sądowego stwierdzającego, iż stosunek prawny łączący konkretne strony spełnia przesłanki określone w przepisie art. 22 § 1 Kodeksu pracy i faktycznie oznacza istnienie stosunku pracy. Powództwo w sprawie o ustalenie istnienia stosunku pracy może wytoczyć na rzecz pracownika także inspektor pracy.

Ponadto informuję, iż w myśl art. 281 Kodeksu pracy zawarcie umowy cywilnoprawnej w warunkach, w których zgodnie z art. 22 Kodeksu pracy powinna być zawarta umowa o pracę, stanowi wykroczenie przeciwko prawom pracownika, zagrożone karą grzywny od 1000 zł do 30.000 zł. Tej zmianie przepisów kodeksowych towarzyszyły także odpowiednie zmiany przepisów o Państwowej Inspekcji Pracy przyznające inspektorom pracy prawo występowania z powództwem o ustalenie istnienia stosunku pracy w przypadkach fikcyjnie zawieranych umów cywilnych.

Odpowiadając na pytanie pana posła dotyczące skali zjawiska zawierania fikcyjnych umów cywilnoprawnych (np. umów zlecenia) w miejsce umów o pracę, uprzejmie wyjaśniam, iż minister pracy i polityki społecznej nie dysponuje instrumentami prawnymi umożliwiającymi prowadzenie nadzoru przestrzegania przepisów prawa pracy, w tym także przepisów dotyczących umów o pracę, i tym samym nie ma możliwości stałego monitorowania skali zjawiska omijania przepisów art. 22 Kodeksu pracy. Instytucją ustawowo powołaną do nadzoru i kontroli przestrzegania przez pracodawców prawa pracy jest Państwowa Inspekcja Pracy, podlegająca bezpośrednio Sejmowi RP.

Odnosząc się do podniesionej przez pana posła kwestii dotyczącej odprowadzania składek na ubezpieczenia społeczne za osoby wykonujące pracę na podstawie umów cywilnoprawnych, uprzejmie wyjaśniam, że w myśl art. 6 ust. 1 pkt 4 oraz art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 z późn. zm.) osoby wykonujące wyłącznie pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, podlegają obowiązkowo ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowym oraz ubezpieczeniu wypadkowemu.

Natomiast do ubezpieczenia chorobowego osoby te mogą przystąpić dobrowolnie, na wniosek. Objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym następuje od dnia wskazanego we wniosku o objęcie tym ubezpieczeniem, o ile zgłoszenie do obowiązkowych ubezpieczeń emerytalnego i rentowych zostanie złożone w terminie określonym w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych, tj. w terminie 7 dni od dnia rozpoczęcia wykonywania umowy zlecenia. W pozostałych sytuacjach objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym następuje od dnia wskazanego we wniosku, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym wniosek został złożony. Ubezpieczenie chorobowe ustaje natomiast od dnia wskazanego we wniosku o wyłączenie z tego ubezpieczenia, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym wniosek został złożony. Osobom świadczącym pracę wyłącznie na podstawie umowy zlecenia, które przystąpiły dobrowolnie do ubezpieczenia chorobowego, przysługują świadczenia z tego ubezpieczenia, w tym zasiłek chorobowy, opiekuńczy i zasiłek macierzyński.

Dla celów emerytalnych nie ma znaczenia rodzaj umowy, która stanowi podstawę do objęcia ubezpieczeniami społecznymi. Oznacza to, że osoby objęte ubezpieczeniem emerytalnym z tytułu wykonywania umowy zlecenia nabywają prawo do emerytury na tych samych zasadach, co pracownicy. Natomiast osoby wykonujące pracę na podstawie umowy o dzieło z tego tytułu nie podlegają ubezpieczeniom społecznym i w konsekwencji nie mają możliwości nabyć prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Samoistna umowa o dzieło nie rodzi ani obowiązku, ani możliwości ubezpieczenia społecznego i w konsekwencji ubezpieczenia zdrowotnego. Należy jednak pamiętać, że niektóre grupy społeczne jak np. prowadzący pozarolniczą działalność, w tym w szczególności twórcy i artyści, są objęci ubezpieczeniem społecznym z tytułu prowadzenia działalności i opłacają składki od deklarowanych dochodów, które często pochodzą z zawartych umów o dzieło.

Informując o powyższym, wyrażam ponadto nadzieję, że poprawa sytuacji na rynku pracy wymusi na pracodawcach większą dbałość o pracowników, czego wyrazem będzie także unikanie zatrudniania na podstawie umów cywilnoprawnych w sytuacjach, gdy warunki i charakter świadczonej pracy wymagają zawarcia umowy o pracę.