SPS-023-23560/13 - Stanowisko MPiPS w sprawie kwestionowania przez ZUS umów o dzieło z wykładowcami zawieranych przez niepubliczne firmy szkoleniowe oraz niejednolitej interpretacji tych umów dokonywanej przez organy państwa
Pismo z dnia 23 stycznia 2014 r. Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej SPS-023-23560/13 Stanowisko MPiPS w sprawie kwestionowania przez ZUS umów o dzieło z wykładowcami zawieranych przez niepubliczne firmy szkoleniowe oraz niejednolitej interpretacji tych umów dokonywanej przez organy państwa
Zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym określone są w ustawie z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2013 r. poz. 1442). W przypadku umów cywilnoprawnych obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym oraz wypadkowemu podlegają osoby wykonujące pracę na podstawie:
- umowy agencyjnej,
- umowy zlecenia,
- innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia,
chyba że zachodzą okoliczności wyłączające ten obowiązek (np. osoba pozostaje w stosunku pracy w pełnym wymiarze czasu pracy i ww. umowa nie jest wykonywania na rzecz pracodawcy). Osoby wykonujące pracę na podstawie umowy o dzieło nie podlegają tym ubezpieczeniom, z wyłączeniem osób, o których mowa w art. 8 ust. 2a ustawy. W myśl powołanego przepisu za pracowników w rozumieniu ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych uważa się m.in. osoby, które wykonują pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia albo umowy o dzieło, jeżeli umowę taką zawarły z pracodawcą, z którym pozostają w stosunku pracy lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonują pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostają w stosunku pracy.
Zgodnie z obowiązującą w polskim prawie zasadą swobody umów o charakterze prawnym umowy decydują strony umowy. Oznacza to, że strony, zawierając umowę, mogą jej treść kształtować według swobodnego uznania i zawrzeć taką umowę, jaka im odpowiada. Jednakże wybór określonego rodzaju umowy nie może być dokonany wbrew przepisom Kodeksu cywilnego. Charakter prawny umowy określa przede wszystkim jej treść oraz warunki i okoliczności towarzyszące jej wykonywaniu. Tym samym o rodzaju umowy nie decyduje wyłącznie jej nazwa. W każdym przypadku kwalifikacja zawartej umowy dla celów ubezpieczeń społecznych powinna być poprzedzona gruntowną analizą zapisów umowy i stanu faktycznego.
Warunkiem uznania, że mamy do czynienia z umową o dzieło jest w szczególności określenie w umowie rezultatu, jaki powinien być osiągnięty w wyniku jej wykonania. Powinien być on z góry wyraźnie sprecyzowany. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 4 lipca 2013 r., sygn. akt II UK 402/12, oddalając kasację wnioskodawcy "Umowa o dzieło zakłada swobodę i samodzielność w wykonywaniu dzieła, a jednocześnie nietrwałość stosunku prawnego, gdyż wykonanie dzieła ma charakter jednorazowy i jest zamknięte terminem wykonania. Przyjmuje się przy tym, że rezultat, o który umawiają się strony, musi być z góry określony, mieć samoistny byt oraz być obiektywnie osiągalny i pewny (...)." Z ustaleń faktycznych poczynionych w niniejszej sprawie przez Sąd Apelacyjny, którymi Sąd Najwyższy jest związany, wynika, że przedmiotem każdej z umów zawartych przez skarżącego z zainteresowaną było przeprowadzenie wykładów z rachunkowości i analizy ekonomicznej. Treścią tych umów nie było zatem osiągnięcie materialnego rezultatu czy też pozytywnego wyniku podejmowanych czynności, bo przy tego rodzaju usługach nie jest możliwe. Przyjmująca zamówienie zobowiązywała się jedynie do starannego przeprowadzania wszystkich czynności niezbędnych do przeprowadzenia wykładów, nie przyjmując na siebie odpowiedzialności za ich rezultat. Takiemu zobowiązaniu nie można przypisać cech (essentialae negotti) umowy o dzieło, a oczekiwania stron towarzyszące zawieraniu i wykonywaniu umów nazwanych przez nich umowami o dzieło mogły się zrealizować wyłącznie jako elementy innej umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie usług regulowane w art. 750 k.c.
Także Sąd Apelacyjny we Wrocławiu wskazał w wyroku z dnia 6 czerwca 2012 r., sygn. akt III AUa 377/12, że "brak rezultatu wykonywanej czynności w (...) umowie decyduje, iż umowa winna być zakwalifikowana jako umowa o świadczenie usług, do której znajdują zastosowanie przepisy o zleceniu w rozumieniu art. 750 k.c.".
W świetle przepisów art. 1 ust. 1-2 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 z późn. zm.) normy dotyczące formy zatrudnienia obejmują nauczycieli zatrudnionych m.in. w szkołach publicznych oraz szkołach niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych. W świetle art. 10 Karty Nauczyciela stosunek pracy z nauczycielem nawiązuje się w szkole, a w przypadku powołania zespołu szkół jako odrębnej jednostki organizacyjnej - w zespole szkół na podstawie umowy o pracę lub mianowania z zastrzeżeniem ust. 8 powołanego przepisu. Odmiennie natomiast przepisy Karty Nauczyciela regulują sytuację prawną nauczycieli wykonujących pracę w placówkach niepublicznych, bowiem na podstawie art. 91b Karty Nauczyciela nie ma do tej grupy zastosowania art. 10 karty. W wyroku z dnia 24 października 2000 r. (K 12/00 OTK ZU nr 7/2000, poz. 255) Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że: "dla kwestii z zakresu prawa pracy status prawny pracodawcy (instytucja publicznoprawna czy pracodawca prywatny) może mieć istotne znaczenie dla zakresu praw i obowiązków pracownika. Status instytucji prawa publicznego powoduje bowiem, że stosunek pracy z taką osobą ma z reguły aspekt publicznoprawny, który wyrażać się może w innych sposobach nawiązania stosunku pracy (np. jednostronne mianowanie na określone stanowisko) rozwiązania stosunku pracy oraz innej treści praw i obowiązków (...). Choć tzw. status własnościowy pracodawcy nie powinien być podstawą zróżnicowania praw pracowniczych, to może jednak nią być publicznoprawny lub prywatnoprawny charakter instytucji będącej bezpośrednim pracodawcą".
W konsekwencji w dotychczasowych kontrolach przeprowadzonych przez ZUS w zasadzie nie stwierdzono przypadków powierzenia pracy nauczycielom w placówkach publicznych na podstawie umów cywilnoprawnych, jednakże w przypadku stwierdzenia zawierania przedmiotowych umów ZUS dokonuje ich oceny. Skala tego zjawiska jest marginalna.
W niepublicznych placówkach edukacyjnych zawieranie umów o dzieło jest zjawiskiem często spotykanym i ZUS kwestionuje umowy o dzieło. W przypadkach, w których przedmiotem umowy był cykl wykładów/zajęć dydaktycznych, stanowisko ZUS zawarte w decyzjach zostało potwierdzone n p. w wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 30 sierpnia 2012 r., sygn. akt III AUa 394/12: "W przypadku przeprowadzenia cyklu wykładów/zajęć dydaktycznych nie występuje żaden rezultat ucieleśniony w jakiejkolwiek postaci. Jest to wyłącznie staranne działanie wykonawcy umowy, który stosownie do posiadanej wiedzy ma ją przekazać uczniom". "Rzeczą typową dla każdego etapu edukacji jest przygotowanie przez nauczyciela programu, konspektu, materiałów w oparciu o które realizuje on program nauczania. Czynności te, nawet jeśli zostaną zmaterializowane na piśmie czy nośniku elektronicznym (prezentacja multimedialna), nie mogą, zdaniem Sądu Apelacyjnego, być utożsamiane z dziełem, którego dotyczy umowa, bowiem ta dotyczyła przeprowadzenia zajęć".
Dodatkowo nadmieniam, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych ma obowiązek podejmować odpowiednie działania (postępowanie wyjaśniające lub kontrolę) w każdym przypadku, w którym zostanie stwierdzone, że obowiązek ubezpieczeń społecznych danej osoby został określony nieprawidłowo przez podmiot pełniący funkcję płatnika składek. Wynika to z brzmienia art. 68 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Przepis ten nakłada na ZUS zadania m.in. w zakresie stwierdzania i ustalania obowiązku ubezpieczeń społecznych. W przypadku sporu w tym zakresie oddziały ZUS wydają decyzje, od których przysługuje odwołanie do właściwego sądu powszechnego.
Różnice w praktyce zawierania umów o dzieło w publicznych i niepublicznych placówkach edukacyjnych nie powodowały zmiany w podejściu kontrolnym przez ZUS. Sytuacja prawna każdej z grup nauczycieli w placówkach edukacyjnych publicznych i niepublicznych jest inna, zatem kryteria oceny zawartych umów o dzieło są odmienne. Kontrole prawidłowości zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych przebiegają na tych samych zasadach wobec płatników składek będących niepublicznymi bądź publicznymi placówkami edukacyjnymi.
Odnosząc się do twierdzenia, iż urząd skarbowy nie kwestionuje zasadności zawartych umów o dzieło, należy wskazać, iż Zakład Ubezpieczeń Społecznych ustala tytuł do ubezpieczeń społecznych i podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne w ramach swojej właściwości.
Zarzut nierównego i preferencyjnego traktowania płatników składek będących publicznymi i niepublicznymi placówkami edukacyjnymi nie jest zasadny.
ZUS, dokonując oceny zgromadzonego materiału dowodowego w przedmiocie umów o dzieło, ustala stan faktyczny i odnosi go do obowiązującego systemu prawnego.
Zdaniem członka Zarządu ZUS stanowisko Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w przedmiocie kwestionowania umów o dzieło jest oparte na analizie orzecznictwa, które stanowi istotne kryterium kształtujące kierunek działań.