SPS-023-22100/11 - Stanowisko MPiPS w sprawie pobierania z ZUS nienależnych świadczeń na nieżyjącego członka rodziny.

W związku z interpelacją pani poseł Danieli Chrapkiewicz w sprawie pobierania z ZUS i KRUS nienależnych świadczeń na nieżyjącego członka rodziny, w porozumieniu z ministrem rolnictwa i rozwoju wsi, uprzejmie wyjaśniam, co następuje.

Zgodnie z art. 101 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 z późn. zm.) prawo do świadczeń emerytalno-rentowych ustaje ze śmiercią osoby uprawnionej. Zgodnie z art. 128 tej ustawy na żądanie organu rentowego emeryt lub rencista jest zobowiązany do potwierdzania własnoręcznym podpisem istnienia dalszego prawa do pobierania świadczeń określonych ustawą. W razie zaistnienia okoliczności uniemożliwiających lub utrudniających emerytowi lub renciście złożenie tego podpisu, istnienie dalszego prawa do pobierania świadczeń przez tego emeryta lub rencistę może potwierdzić własnoręcznym podpisem upoważniona osoba sprawująca faktyczną opiekę nad emerytem lub rencistą. Własnoręczność podpisu potwierdzają nieodpłatnie właściwe organy administracji rządowej lub jednostek samorządu terytorialnego. W razie niespełnienia prośby o potwierdzenie dalszego prawa do świadczeń, organ rentowy wstrzymuje wypłatę na podstawie art. 134 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.

Organ rentowy ma też inne możliwości ustalenia, czy osoba uprawniona do świadczenia nadal pozostaje przy życiu. Instytucje doręczające świadczenia emerytom i rencistom (poczta, banki), w przypadku zgonu osoby uprawnionej, zobowiązane są zwracać niewypłacone świadczenia do ZUS z informacją, że świadczeniobiorca nie żyje. W przypadku zgłoszenia wniosku o zasiłek pogrzebowy lub o rentę rodzinną po zmarłym informacja o dacie zgonu jest zapisywana w system Kompleksowego Systemu Informatycznego (KSI) ZUS i wykorzystywana przy rozpatrywaniu spraw, w których zmarły był emerytem lub rencistą.

Na podstawie wyjaśnień przekazanych mi przez prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wynika, że w przypadku podejrzeń, że rodzina nadal pobiera świadczenia przysługujące osobie zmarłej, np. kiedy świadczeniobiorca nie odbiera korespondencji, nie zgłasza się na wezwanie organu rentowego czy też nie mieszka pod dotychczasowym adresem, organ rentowy przede wszystkim ustala, czy w bazie RU PESEL figuruje informacja o zgonie tej osoby lub prowadzone są postępowania wyjaśniające, a w przypadkach, gdy zachodzi taka potrzeba - przeprowadzana jest kontrola dalszego istnienia prawa do świadczenia, przewidziana w ustawie o emeryturach i rentach z FUS (do świadczeniobiorcy jest wysyłane pismo o poświadczenie dalszego istnienia prawa do świadczenia). Nieprzedłożenie w wyznaczonym terminie wypełnionego i podpisanego formularza "Poświadczenie życia i zamieszkania emeryta lub rencisty" stanowi podstawę do wydania decyzji wstrzymującej wypłatę świadczenia na podstawie art. 134 powołanej ustawy.

Dodatkowo przeprowadzane jest cykliczne sprawdzanie wszystkich świadczeniobiorców poprzez porównanie informacji o zgonie zapisanych w bazie RU PESEL z informacjami zapisanymi w bazach emerytalno-rentowych ZUS. Istnieje też możliwość zadawania w trybie online pytań, tak więc ZUS w każdej chwili może uzyskać z zasobów informacyjnych RU PESEL informację o statusie danego numeru PESEL.

Natomiast w odniesieniu do świadczeniobiorców ZUS zamieszkałych za granicą, aby uniknąć przypadków wypłaty świadczeń w sytuacji, gdy prawo do nich ustało, oraz nadpłat z tym związanych, organy rentowe na podstawie art. 128 ustawy o emeryturach rentach z FUS zwracają się do emerytów lub rencistów o potwierdzenie własnoręcznym podpisem istnienia dalszego prawa do pobierania świadczeń. W tym celu raz w roku przesyłają im (lub upoważnionym osobom sprawującym nad nimi faktyczną opiekę) formularze "Poświadczenie życia i zamieszkania emeryta lub rencisty". Formularze te, po wypełnieniu i podpisaniu przez emeryta, rencistę albo osobę sprawującą nad nim faktyczną opiekę, oraz potwierdzeniu własnoręczności podpisu przez przedstawiciela instytucji upoważnionej do dokonywania takich czynności zgodnie z wewnętrznym ustawodawstwem państwa zamieszkania świadczeniobiorcy, powinny być w wyznaczonym terminie zwrócone do organu rentowego.

Ponadto zawarte przez Polskę umowy dwustronne o zabezpieczeniu społecznym oraz rozporządzenia unijne zobowiązują instytucje ubezpieczeniowe do udzielania sobie wzajemnie pomocy administracyjnej. W ramach pomocy administracyjnej ZUS wymienia z zagranicznymi instytucjami ubezpieczeniowymi informacje o zmianach, które mogą wpłynąć na uprawnienia do świadczeń, m.in. o zgonach świadczeniobiorców uprawnionych do świadczeń wypłacanych przez ZUS i instytucję drugiego państwa.

Obecnie trwają prace, koordynowane przez Komisję Administracyjną ds. Koordynacji Systemów Zabezpieczenia Społecznego, mające na celu zacieśnienie współpracy między władzami i instytucjami państw członkowskich Unii Europejskiej. W ramach tych prac Komisja Administracyjna wydała decyzję nr H5 z dnia 18 marca 2010 r. dotyczącą współpracy w zwalczaniu nadużyć i błędów w ramach rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 i rozporządzenia Parlamentu i Rady (WE) nr 987/2009 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. Postanowienia decyzji H5 dotyczą m.in. wymiany informacji o zgonach emerytów i rencistów, wskazują "najlepsze praktyki" umożliwiające przeciwdziałanie niezgłaszaniu transgranicznych przypadków śmierci, do których należą m.in. stworzenie systemu bezpośredniego zgłaszania przypadków śmierci przez państwo przyjmujące, porównywanie danych, występowanie do państwa przyjmującego z wnioskiem o przeprowadzenie kontroli administracyjnej, wzajemne udostępnianie zgłoszeń przypadków śmierci między instytucjami, kontrola życia.

Jeśli chodzi o świadczenia w razie choroby i macierzyństwa z ubezpieczenia chorobowego oraz świadczenia z tytułu choroby z ubezpieczenia wypadkowego, to są one w znacznej części wypłacane przez płatników składek, którzy informację o śmierci swojego pracownika uzyskują w krótkim czasie od daty zgonu. Ponadto świadczenia te są z zasady świadczeniami krótkoterminowymi, wypłacanymi na podstawie wystawionego dokumentu potwierdzającego niezdolność do pracy (w przypadku zasiłku chorobowego jest to zaświadczenie lekarskie wystawione na druku ZUS ZLA), zatem w razie śmierci ubezpieczonego kolejne dokumenty nie zostaną wystawione. W nielicznych przypadkach, w których nastąpiła wypłata zasiłku za okres po dniu zgonu, prowadzone jest postępowanie wyjaśniające i kwota nadpłaconego świadczenia jest zwracana do ZUS.

Z wyjaśnień prezesa ZUS wynika, że przypadki nieuzasadnionego wypłacenia świadczeń przez ZUS są spowodowane zbyt późnym powiadomieniem organu rentowego o zgonie świadczeniobiorcy oraz pobraniem przez członków rodziny świadczenia emerytalno-rentowego za miesiąc, w którym osoba uprawniona zmarła (np. świadczeniobiorca zmarł 4 czerwca, a świadczenie za ten miesiąc zostało wypłacone 5 czerwca). Tylko w nielicznych przypadkach stwierdzono świadome wyłudzenie świadczeń. Często występują też sytuacje, w których, pomimo uzyskania informacji o zgonie, nie jest możliwe skuteczne wstrzymanie wypłaty świadczenia (np. świadczeniobiorca zmarł 30 maja, a świadczenie za następny miesiąc wypłacane jest w terminie 1 lub 5 czerwca - wtedy nawet w bazie RU PESEL nie ma jeszcze informacji o zgonie). W takich przypadkach ZUS dochodzi zwrotu nienależnie wypłaconych świadczeń.

Należy podkreślić, że większość nadpłaconych kwot świadczeń, z powodu zbyt późnego powiadomienia organu rentowego o śmierci świadczeniobiorcy, jest zwracana bez konieczności prowadzenia postępowania sądowego i egzekucji komorniczej.

Według opinii prezesa ZUS, przypadków świadomych wyłudzeń świadczeń przez rodzinę zmarłego jest w skali kraju bardzo niewiele. Gdy istnieje podejrzenie wyłudzenia świadczenia, zawsze jest podejmowane postępowanie wyjaśniające. W sytuacjach ewidentnych oddziały ZUS są zobowiązane do powiadamiania organów ścigania. Należy nadmienić, że jeżeli rodzina świadczeniobiorcy świadomie chce oszukać organ rentowy, nie podając informacji o jego zgonie, informacji tej nie podaje również do innych instytucji państwa, stąd zwykle nie ma jej odnotowanej w bazie RU PESEL.

Powodem nieuzasadnionego wypłacania świadczeń jest również brak odpowiednich narzędzi informatycznych, pozwalających na natychmiastowe wprowadzenie do KSI ZUS informacji o śmierci świadczeniobiorcy. Aby taka informacja mogła być przetwarzana w systemach informatycznych, musi być zgłoszona do urzędu stanu cywilnego (USC). Z USC jest przekazywana do MSWiA, a następnie zapis o zgonie jest odnotowywany w Rejestrze Urzędowym PESEL.

Jak zapewnia prezes ZUS, prowadzone są prace mające na celu zintegrowanie baz danych świadczeń w jeden zbiór oraz zapewnienie adekwatnych i zautomatyzowanych procedur pozyskiwania i kontroli informacji ze zmodernizowanego rejestru PESEL (w tym zakresie prowadzone są uzgodnienia z MSWiA, które jest właścicielem rejestru PESEL).

Z wyjaśnień udzielonych przez ministra rolnictwa i rozwoju wsi wynika, że w Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego występują znikome przypadki nadpłat świadczeń z powodu zbyt późnego powiadomienia KRUS o zgonie świadczeniobiorcy i tylko w niewielkiej liczbie spraw chodzi o świadome wyłudzenie świadczeń. W skali kraju są to pojedyncze zdarzenia, a w razie podejrzenia popełnienia przestępstwa oddziały regionalne KRUS zobowiązane są do powiadomienia organów ścigania. Nadpłacone kwoty świadczeń z tytułu zbyt późnego powiadomienia KRUS o zgonie świadczeniobiorcy są prawie w całości zwracane, bez konieczności prowadzenia postępowania sądowego i egzekucji komorniczej.

Zgodnie z przepisami art. 49 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (Dz. U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291 z późn. zm.) wypłata świadczenia z ubezpieczenia następuje poprzez doręczenie uprawnionemu należnej kwoty za pośrednictwem poczty lub innej osoby. Za zgodą uprawnionego KRUS może stosować inne formy wypłaty. Wobec powyższego instytucje doręczające świadczenia emerytom i rencistom (poczta, banki), w przypadku zgonu osoby uprawnionej, zobowiązane są zwracać niewypłacone świadczenia do KRUS z informacją, że świadczeniobiorca nie żyje. Na tej podstawie KRUS odnotowuje fakt zgonu emeryta lub rencisty i wstrzymuje wypłatę świadczeń. Należy jednocześnie wskazać, iż osobie, która poniosła koszty pogrzebu, przysługuje zasiłek pogrzebowy, a uprawnionym członkom rodziny zmarłego emeryta lub rencisty - renta rodzinna. Świadczenia te przyznawane są na wnioski uprawnionych osób, złożone w najbliższej jednostce terenowej KRUS. Wnioskując o te świadczenia, osoba zainteresowana musi załączyć m.in. akt zgonu emeryta/rencisty. W związku z powyższym KRUS również uzyskuje informację, że emeryt lub rencista nie żyje i wstrzymuje wypłatę świadczenia. Z danych statystycznych KRUS wynika, że przypadki wypłat po zgonie występujące w KRUS nie stanowią nawet jednego promila rocznych wydatków na emerytury i renty. W 2009 r. odnotowano 160 przypadków wypłaty świadczeń po zgonie osoby uprawnionej na kwotę 230 556,01 zł, a w roku 2010 odnotowano 147 przypadków takiej wypłaty na kwotę 220 370,61 zł.

Obecnie KRUS prowadzi prace nad zintegrowanym systemem informatycznym, w którym przewidziana jest możliwość komunikacji z zewnętrznymi systemami informatycznymi, w tym również z rejestrem PESEL, a ponadto prowadzi szereg skutecznych działań z zakresu profilaktyki nadużyć. W przypadku podejrzenia, że rodzina nadal pobiera świadczenia przysługujące osobie zmarłej, KRUS sprawdza, czy informacja o jej zgonie figuruje w bazie PESEL, lub prowadzi postępowanie wyjaśniające. Jeżeli nie ma innej możliwości ustalenia, przeprowadzana jest kontrola dalszego istnienia prawa do świadczenia, przewidziana w ustawie o emeryturach i rentach z FUS (do zainteresowanego KRUS kieruje pismo o poświadczenie dalszego istnienia prawa do świadczenia). W przypadku emerytów i rencistów zamieszkałych za granicą taka kontrola odbywa się cyklicznie, natomiast w przypadku świadczeń wypłacanych w kraju - gdy zaistnieje taka potrzeba.

Z wyjaśnień ministra rolnictwa i rozwoju wsi oraz prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wynika zatem, że instytucje ubezpieczeniowe podejmują różnorodne działania zmierzające do eliminowania przypadków nieuzasadnionego wypłacania świadczeń po śmierci osoby uprawnionej.