SPS-023-1787/06 - Obrót poza granicami Polski nieruchomościami położonymi w Polsce

Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości - z upoważnienia ministra - na interpelację nr 1787 w sprawie uregulowania w ustawie Prawo prywatne międzynarodowe kwestii obrotu poza granicami Polski nieruchomościami położonymi w Polsce.

Szanowny Panie Marszałku! Uprzejmie przekazuję na ręce Pana Marszałka pisemną odpowiedź na interpelację Pana posła Romana Czepe z dnia 14.03.2006 r., w sprawie uregulowania w ustawie Prawo prywatne międzynarodowe kwestii obrotu, poza granicami Polski, nieruchomościami położonymi w Polsce, przekazaną przy piśmie z dnia 20.03.2006 r. (SPS-023-1787/06).

1. Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego przygotowała projekt nowej ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym. Projekt ten w najbliższym czasie zostanie przekazany do uzgodnień. Projektowana ustawa o prawie prywatnym międzynarodowym ma zastąpić obowiązującą dziś ustawę z 12 listopada 1965 r. (Dz. U. Nr 46, poz. 290 ze zm.).

2. Wspomniany projekt w art. 23 w sposób następujący reguluje właściwość prawa dla formy czynności prawnych:

"§ 1. Forma czynności prawnej podlega prawu właściwemu dla tej czynności. Wystarcza jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana.

§ 2. Jeżeli umowę zawierają osoby znajdujące się w chwili złożenia swych oświadczeń woli w różnych państwach, wystarczy zachowanie formy przewidzianej dla tej czynności przez prawo jednego z tych państw lub prawo dla umowy właściwe.

§ 3. Przepisów § 1 zdanie 2 oraz § 2 nie stosuje się do czynności prawnych rozporządzających dotyczących nieruchomości oraz do czynności prawnych, których przedmiotem jest utworzenie, przekształcenie lub likwidacja osoby prawnej albo jednostki organizacyjnej, o której mowa w art. 19 § 8 ustawy.

§ 4. Jeżeli czynności prawnej dokonał przedstawiciel, przy stosowaniu §§ 1 i 2 bierze się pod uwagę okoliczności dotyczące przedstawiciela".

Dla kwestii poruszonych w interpelacji istotne znaczenie ma § 3 art. 23. Zgodnie z tym przepisem przy dokonaniu czynności prawnej o charakterze rozporządzającym, dotyczącej nieruchomości położonej w Polsce, nie wystarczy dopełnić wymagań w zakresie formy przewidzianych przez prawo miejsca dokonania czynności. Ma to praktyczne znaczenie, gdy czynność dokonywana jest poza granicami Polski. Do czynności prawnych rozporządzających dotyczących nieruchomości należą takie czynności prawne jak: umowa o przeniesienie własności nieruchomości, umowa o ustanowienie użytkowania wieczystego, umowa o przeniesienie użytkowania wieczystego, umowa o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomości. Prawo właściwe dla formy wymaganej przy dokonaniu tych czynności, w myśl art. 23 § 1 zdanie 1, wskaże prawo, któremu czynności te podlegają. Prawem tym - zgodnie z art. 39 § 1 projektu - jest prawo państwa, na którego terytorium nieruchomość jest położona. W przypadku nieruchomości położonej w Polsce, forma omawianych czynności prawnych podlegać zatem będzie prawu polskiemu. To nowe rozwiązanie jest zgodne z sugestią wyrażoną w interpelacji. Przy jego wprowadzeniu do projektu brane były pod uwagę opinie wyrażane przez doktrynę, a także przez środowiska polskich notariuszy.

3. Uchwalenie nowego art. 23 § 3 doprowadzi do przywrócenia w Polsce w zakresie czynności prawnych rozporządzających dotyczących nieruchomości położonych w naszym kraju - stanu prawnego sprzed wejścia w życie ustawy z 12 listopada 1965 r., a więc stanu ukształtowanego przez ustawę z 2 sierpnia 1926 r. o prawie właściwym dla stosunków prywatnych międzynarodowych (Dz. U. Nr 101, poz. 581).

W myśl art. 6 ust. 3 tej ustawy "nabycie, zmiana i umorzenie praw rzeczowych na nieruchomości położonej w Polsce, jak również zobowiązania z czynności prawnych wynikające, na podstawie których prawa takie mają być nabyte, zmienione lub umorzone, podlegają co do formy, jak i innych warunków ważności, wyłącznie prawu, obowiązującemu w Polsce". Przywrócenie rozwiązania z art. 6 ust. 3 ustawy z 1926 r. dotyczy - jak z tego wynika - jedynie sfery prawnorzeczowej (rozporządzeń nieruchomością), nie obejmuje zaś czynności prawnych zobowiązujących dotyczących nieruchomości. Przywrócenie także w tym ostatnim zakresie rozwiązania z art. 6 ust. 3 ustawy z 1926 r. - co sugeruje interpelacja - nie jest już dziś możliwe, ze względu na międzynarodowe zobowiązania Polski. Z członkostwem w Unii Europejskiej wiąże się bowiem obowiązek przystąpienia do konwencji rzymskiej z 19 czerwca 1980 r. o prawie właściwym dla zobowiązań umownych. Państwa, które stały się członkami Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. (a więc także Polska) podpisały w dniu 14 kwietnia 2005 r. akt akcesyjny do konwencji rzymskiej. Konwencja - po zakończeniu procedury ratyfikacyjnej - zacznie więc obowiązywać także w Polsce. Konwencja reguluje m.in. właściwość prawa dla zobowiązań umownych dotyczących nieruchomości. Przewidziane w art. 4 ust. 3 konwencji domniemanie właściwości prawa państwa miejsca położenia nieruchomości w zakresie umów zobowiązujących, których przedmiotem jest prawo rzeczowe na nieruchomości lub prawo do korzystania z nieruchomości, może być wyłączone przez strony umowy w drodze (nieograniczonego) wyboru prawa właściwego (art. 3 konwencji) lub na skutek zastosowania reguły korekcyjnej z art. 4 ust. 5 zd. 2 konwencji, posługującej się kryterium ściślejszego związku. Wypada dodać, że w konwencji znalazły się również postanowienia określające prawo właściwe dla formy umów zobowiązujących (art. 9).

I wreszcie należy nadmienić, że w ramach Unii trwają prace nad rozporządzeniem (tzw. Rzym I), które zastąpi konwencję rzymską. W dniu 15 grudnia 2005 r. ogłoszona została pierwsza wersja projektu rozporządzenia o prawie właściwym dla zobowiązań umownych (COM 2005/0261, COD). Rozporządzenie regulować będzie właściwość prawa dla wszelkich zobowiązań umownych, a więc także dla zobowiązań dotyczących nieruchomości położonych w dowolnym państwie. Regulacja ta obejmuje również formę umów zobowiązujących dotyczących nieruchomości. W konkluzji należy więc stwierdzić: w najbliższej przyszłości w zakresie zobowiązań umownych stosowanie krajowych przepisów prawa prywatnego międzynarodowego zostanie wyłączone przez konwencję rzymską z 1980 r. W nieco dalszej perspektywie ta dziedzina stanowić zaś będzie przedmiot regulacji odpowiedniego aktu prawa wspólnotowego (rozporządzenia Rzym I). Nie ma więc nie tylko potrzeby, ale wręcz możliwości unormowania jej w przyszłej ustawie o prawie prywatnym międzynarodowym.

4. Jak wynika z uzasadnienia ustawy z 1965 r. oraz motywów ujawnionych przez jej głównego twórcę prof. Kazimierza Przybyłowskiego, przyczyną nieprzejęcia do ustawy z 1965 r. przepisu art. 6 ust. 3 ustawy z 1926 r. było dążenie do ułatwienia naszej emigracji porządkowania swoich spraw majątkowych w kraju bez konieczności odbywania (dla wielu kłopotliwej lub wręcz niemożliwej) podróży do Polski. Judykatura nie dostarcza sygnałów potwierdzających istnienie zjawiska "turystyki notarialnej", o czym jest mowa w interpelacji.

Wypada też zauważyć, że brak w ustawie z 1965 r. odpowiednika art. 6 ust. 3 ustawy z 1926 r. nie oznacza, że w obowiązującej ustawie istnieje luka. Przepis art. 6 ust. 3 był przepisem szczególnym w stosunku do ogólnej regulacji, którą w ustawie z 1926 r. stanowiły art. 5 oraz art. 6 ust. 1. Brak przepisu szczególnego oznacza, iż kwestie nim regulowane podlegają przepisom wyrażającym normy ogólne. W ustawie z 1965 r. przy poszukiwaniu prawa właściwego dla umów dotyczących nieruchomości położonej w Polsce należy sięgać do następujących przepisów: a) art. 25 § 2 - na podstawie tego przepisu zobowiązanie dotyczące nieruchomości podlega prawu polskiemu, b) art. 24 § 1 - wedle tego przepisu wszelkie czynności prawnorzeczowe dotyczące nieruchomości podlegają prawu polskiemu, c) art. 12 - forma czynności prawnej podlega prawu właściwemu dla tej czynności (chodzi tu więc bądź o art. 25 § 2 w odniesieniu do formy czynności prawnych zobowiązujących, bądź o art. 24 w odniesieniu do formy czynności prawnorzeczowych); wystarcza jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana, d) art. 9 - zdolność do czynności prawnych podlega statutowi personalnemu stron wyznaczonemu przez łącznik obywatelstwa osoby fizycznej lub osoby prawnej.

5. Projekt ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym (podobnie jak ustawa obowiązująca) zawiera jedynie normy kolizyjne wskazujące prawo właściwe dla stosunków prywatnoprawnych. Normy prawa prywatnego międzynarodowego nie regulują wprost tych stosunków. Nie regulują też jurysdykcji polskich organów (np. sądów, urzędów stanu cywilnego), ani nie określają kompetencji polskich notariuszy lub polskich konsulów. Postulat zmierzający do określenia zakresu kompetencji polskich notariuszy nie może więc być w ustawie o prawie prywatnym międzynarodowym urzeczywistniony.

6. Postępowanie wieczystoksięgowe w Polsce - odbywa się według polskich przepisów procesowych.

7. Ministerstwu Sprawiedliwości nie są znane skutki finansowe dotyczące obrotu nieruchomościami za granicą, które położone są w Polsce. Kwestia pobierania podatków od czynności cywilnoprawnych jest poza kompetencją Ministerstwa Sprawiedliwości, natomiast opłaty sądowe są pobierane według przepisów prawa polskiego i wpływają na rachunek właściwego miejscowo sądu rejonowego.

8. Obecnie, dane statystyczne dotyczące pracy w wydziałach ksiąg wieczystych sądów rejonowych nie wyodrębniają wpisów dokonywanych na podstawie czynności prawnych podjętych poza granicami kraju, albowiem nie jest prowadzona taka ewidencja. A zatem trudno jest wskazać ilość takich spraw. Niewątpliwie nie są to sprawy częste, mogące mieć istotne znaczenie dla gospodarki naszego kraju. Nie były również Ministerstwu sygnalizowane negatywne skutki dotychczasowej regulacji prawnej.