SPS-023-16135/10 - Legalność zatrudniania pracowników.

Szanowny Panie Marszałku! W odpowiedzi na interpelację pana posła Grzegorza Roszaka z dnia 20 maja 2010 r. w sprawie legalności zatrudniania pracowników, przesłaną przy piśmie z dnia 21 maja br., znak: SPS-023-16135/10, przesyłam następującą informację.

W obecnym stanie prawnym organem ustawowo powołanym do sprawowania nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, a także przepisów dotyczących legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej jest Państwowa Inspekcja Pracy. W celu wykonywania tych zadań Państwowa Inspekcja Pracy została wyposażona w odpowiednie uprawnienia i środki działania umożliwiające ich realizację, jak np. prawo wstępu na teren oraz do obiektów i pomieszczeń podmiotów kontrolowanych, żądania informacji w sprawach objętych kontrolą, przedłożenia dokumentów związanych z zatrudnianiem pracowników lub innych osób wykonujących pracę na rzecz podmiotu kontrolowanego na innej podstawie niż stosunek pracy, wydawania nakazów usunięcia stwierdzonych naruszeń prawa w określonym terminie, a także ścigania wykroczeń przeciwko prawom pracownika, określonych w Kodeksie pracy, i innych wykroczeń związanych z wykonywaniem pracy zarobkowej oraz prawo udziału w postępowaniu w tych sprawach w charakterze oskarżyciela publicznego.

Obowiązujący Kodeks pracy zawiera regulacje mające na celu przeciwdziałanie zastępowaniu przez pracodawców umów o pracę umowami cywilnoprawnymi. Stosownie do art. 22 § 1¹ Kodeksu pracy o rodzaju łączącej strony umowy nie decyduje jej nazwa, lecz okoliczności wykonywania pracy. Zgodnie z art. 22 § 1 k.p. przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie przez niego wyznaczonym, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Zatrudnienie takie jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy. W świetle przepisów Kodeksu pracy niedopuszczalne jest, przy zachowaniu powyższych warunków, zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną (art. 22 § 1² k.p.). W razie powierzenia wykonywania pracy na podstawie umowy cywilnoprawnej (np. umowy zlecenia czy umowy o dzieło), w warunkach charakterystycznych dla umowy o pracę, pracownik może dochodzić roszczeń przed sądem, w tym ustalenia istnienia stosunku pracy. Pozew w tej sprawie może wnieść zainteresowany pracownik lub inspektor pracy.

Ponadto należy zauważyć, że w ostatnich latach wprowadzono szereg instrumentów prawnych mających na celu zapewnienie skuteczniejszej egzekucji przestrzegania prawa pracy przez pracodawców. Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz. U. Nr 89, poz. 589 z późn. zm.), która obowiązuje od 1 lipca 2007 r., poszerzyła zakres zadań Państwowej Inspekcji Pracy m.in. o uprawnienie do badania legalności zatrudnienia (art. 10 ust. 1 pkt 3 oraz art. 13 ustawy), a także poprzez wprowadzenie zmian w innych ustawach (takich jak: Kodeks pracy, Kodeks karny, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia) znacząco zaostrzyła kary za naruszanie przepisów prawa pracy. W szczególności górna granica kary grzywny za wykroczenia przeciwko prawom pracowników (30 000 zł), w tym m.in. za niepotwierdzanie na piśmie zawartej z pracownikiem umowy o pracę czy wspomniane wyżej zawieranie umów cywilnoprawnych w warunkach, w których powinna być zawarta umowa o pracę (art. 281 pkt 1 i 2 k.p.), wydaje się wystarczająco dolegliwa. W mojej ocenie przedstawione wyżej rozwiązania prawne są wystarczające. Nie zachodzi zatem potrzeba dokonywania zmian przepisów w tym zakresie.

Jednocześnie należy podkreślić, że stosownie do art. 2 ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy inspekcja ta podlega Sejmowi RP, a nadzór nad nią, w zakresie ustalonym ustawą, sprawuje Rada Ochrony Pracy. Do zadań Rady Ochrony Pracy, w myśl art. 7 ust. 1 pkt 7 wyżej powołanej ustawy, należy m.in. ocena działalności Państwowej Inspekcji Pracy oraz formułowanie wniosków w tym zakresie. Zatem podnoszona w interpelacji kwestia zwiększenia skuteczności działań kontrolnych podejmowanych przez inspektorów pracy (także w kontekście zwalczania nielegalnego zatrudnienia) może być przedmiotem zainteresowania tej rady.

Natomiast minister pracy i polityki społecznej nie dysponuje środkami bezpośredniego oddziaływania na stosowanie prawa pracy ani nie posiada uprawnień nadzorczych nad Państwową Inspekcją Pracy, w tym - w zakresie monitorowania i oceny skuteczności jej działań.

Odnośnie do podniesionego w interpelacji problemu niezgłaszania pracowników oraz osób wykonujących pracę na innej podstawie niż stosunek pracy do ubezpieczeń społecznych i nieopłacania składek na ubezpieczenia uprzejmie informuję, że w myśl art. 36 ust. 1, 2 i 4 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 z późn. zm.) każda osoba objęta obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi podlega zgłoszeniu do ubezpieczeń społecznych. Obowiązek zgłoszenia pracowników do ubezpieczeń społecznych należy do płatnika składek. Zgłoszeń, o których mowa wyżej, dokonuje się w terminie 7 dni od daty powstania obowiązku ubezpieczenia. Stosownie do wyżej powołanej ustawy płatnicy składek zobowiązani są także do prawidłowego i rzetelnego obliczania, potrącania i opłacania składek na ubezpieczenia społeczne oraz innych składek i wpłat, do których pobierania zobowiązany jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych.

Kontrola wykonywania ustawowych zadań i obowiązków przez płatników składek należy do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, który w tym celu został wyposażony w określone instrumenty prawne. Jest to o tyle istotne, że ZUS odpowiada za prawidłowość gospodarki finansowej całego Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (równowagę finansową między dochodami i wydatkami). I tak, zgodnie z art. 86 ww. ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, kontrolę wykonywania zadań i obowiązków w zakresie ubezpieczeń społecznych przez płatników składek przeprowadzają inspektorzy kontroli ZUS. Kontrola ta może obejmować w szczególności: zgłaszanie do ubezpieczeń społecznych, prawidłowość i rzetelność obliczania, potrącania i opłacania składek oraz innych składek i wpłat, do których pobierania zobowiązany jest zakład, ustalanie uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych i wypłacanie tych świadczeń oraz dokonywanie rozliczeń z tego tytułu, prawidłowość i terminowość opracowywania wniosków o świadczenia emerytalne i rentowe, wystawianie zaświadczeń lub zgłaszanie danych dla celów ubezpieczeń społecznych i dokonywanie oględzin składników majątku płatników składek, zalegających z opłatą należności z tytułu składek.

Jednocześnie, zgodnie z art. 98 tej ustawy, kto, jako płatnik składek albo osoba obowiązana do działania w imieniu płatnika:

- nie dopełnia obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne w przewidzianym przepisami terminie,

- nie zgłasza wymaganych ustawą danych lub zgłasza nieprawdziwe dane albo udziela w tych sprawach nieprawdziwych wyjaśnień lub odmawia ich udzielenia,

- udaremnia lub utrudnia przeprowadzenie kontroli,

- nie dopełnia obowiązku wypłacania świadczeń z ubezpieczeń społecznych i zasiłków finansowanych z budżetu państwa albo wypłaca je nienależnie,

- nie prowadzi dokumentacji związanej z obliczaniem składek oraz z wypłatą świadczeń z ubezpieczeń społecznych,

- nie dopełnia obowiązku przesyłania deklaracji rozliczeniowych oraz imiennych raportów miesięcznych w przewidzianym terminie,

- nie stwierdza nieprawidłowości w imiennym raporcie miesięcznym w terminie określonym w art. 41 ust. 7 lub

- nie dopełnia obowiązku przekazywania dokumentów związanych z ubezpieczeniami społecznymi i ubezpieczeniem zdrowotnym w formie określonej w art. 47a ust. 1 i 2

- podlega karze grzywny do 5000 zł. Tej samej karze podlega ten, kto dopuszcza się wyżej określonych czynów przy opłacaniu składek lub dokonywaniu wpłat z innych tytułów, do których poboru obowiązany jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych.

Jak z powyższego wynika, Zakład Ubezpieczeń Społecznych został ustawowo wyposażony w wystarczająco szerokie uprawnienia kontrolne oraz możliwość stosowania dyscyplinujących sankcji finansowych. Zatem osoby zatrudnione mogą zgłaszać swoje wątpliwości i zastrzeżenia co do faktu i jakości wykonywania przez płatników składek zadań i obowiązków w zakresie ubezpieczeń społecznych bezpośrednio w jednostkach terenowych ZUS.