SPS-023-13051/09 - Stanowisko MPiPS w sprawie możliwości nadużywania przez pracodawców art. 42 § 4 Kodeksu pracy.

Szanowny Panie Marszałku! W odpowiedzi na interpelację pana posła Sławomira Zawiślaka, przesłaną przy piśmie z dnia 20 listopada 2009 r., znak: SPS-023-13051/09, w sprawie możliwości nadużywania przez pracodawców art. 42 § 4 Kodeksu pracy przesyłam następującą informację.

Na podstawie przepisu art. 42 § 4 k.p. powierzenie pracownikowi innej pracy niż określona w umowie o pracę bez dokonania wypowiedzenia zmieniającego jest dopuszczalne, na okres nieprzekraczający 3 miesięcy w roku kalendarzowym, w przypadkach, gdy jest to uzasadnione potrzebami pracodawcy i nie powoduje obniżenia wynagrodzenia pracownika oraz odpowiada jego kwalifikacjom. Brak któregokolwiek z ustawowych warunków powierzenia innej pracy powoduje, że czasowa zmiana rodzaju pracy pracownika jest sprzeczna z prawem.

Przepisy Kodeksu pracy nie precyzują zwrotu "uzasadnione potrzeby pracodawcy", a także nie podają ich przykładowego katalogu. Najogólniej można więc stwierdzić, że przez uzasadnione potrzeby pracodawcy należy rozumieć potrzeby związane z funkcjonowaniem zakładu pracy oraz organizacją procesu pracy, występujące w takich sytuacjach jak na przykład okresowe spiętrzenie zadań czy czasowe zmiany liczby pracowników (spowodowane urlopami czy zwolnieniami). Jednakże ostateczna ocena, czy takie "uzasadnione potrzeby" występują, należy do pracodawcy. Na nim to, w razie sporu, będzie spoczywał ciężar dowodu (zgodnie z art. 6 Kodeksu cywilnego w związku z art. 300 Kodeksu pracy), że potrzeby pracodawcy były na tyle uzasadnione, by powierzyć pracownikowi czasowo pracę innego rodzaju.

Kwestia, czy powierzona praca odpowiada kwalifikacjom pracownika, była przedmiotem orzecznictwa Sądu Najwyższego. I tak, w wyroku z dnia 5 lutego 1998 r. (sygn. akt I PKN 515/97, OSNAP z 1999 r. nr 2, poz. 46) sąd przyjął, że pracą odpowiednią do kwalifikacji pracownika jest praca, która ich nie przekracza i przy której te kwalifikacje znajdą choćby częściowe zastosowanie. Natomiast w wyroku z dnia 8 maja 1997 r. (sygn. akt I PKN 131/97, OSNAPiUS z 1998 r. nr 6, poz. 178) sąd stanął na stanowisku, że powierzenie pracownikowi (technikowi chemikowi) pracy niewymagającej żadnych kwalifikacji zawodowych (sprzątanie) w okresie biegnącego wypowiedzenia warunków pracy i płacy stanowi naruszenie art. 42 § 4 k.p. Odmowa wykonywania takiej pracy nie uzasadnia rozwiązania umowy o pracę w trybie art. 52 § 1 k.p. W uzasadnieniu tego wyroku sąd stwierdził, że pojęcie kwalifikacji określone w treści normy szczególnej art. 42 § 4 k.p. musi uwzględniać ścisłe jego rozumienie, co przekreśla legalność jednostronnego powierzenia pracownikowi wykwalifikowanemu (bez jego zgody) pracy niewymagającej żadnych kwalifikacji.

W świetle powyższego wyrażam pogląd, że na podstawie art. 42 § 4 k.p. inna powierzona pracownikowi praca powinna mieścić się na poziomie tych kwalifikacji zawodowych, które wiążą się z umówionym rodzajem pracy. Odpowiedniość oznacza zatem wymóg, aby inna praca nie przekraczała możliwości pracownika, który musi mieć przygotowanie zawodowe do jej wykonania. Równocześnie jednak oznacza to, że nie można powierzać pracy niewymagającej jakichkolwiek kwalifikacji zawodowych pracownikowi wykwalifikowanemu. Inna praca nie powinna bowiem godzić w godność pracownika i obniżać prestiżu wykonywanego przez niego zawodu.

Powierzenie pracownikowi innej pracy może nastąpić na okres nieprzekraczający 3 miesięcy w roku kalendarzowym. Z uprawnienia tego pracodawca może skorzystać jednorazowo (przez okres kolejnych 3 miesięcy) lub kilka razy (na okresy trwające łącznie nie dłużej niż 3 miesiące). W praktyce, jeżeli wszystkie przesłanki powierzenia innej pracy są spełnione, pracodawca może taką pracę powierzyć w ostatnich 3 miesiącach jednego roku kalendarzowego oraz ponownie w pierwszych 3 miesiącach następnego roku kalendarzowego.

Jednocześnie pragnę zaznaczyć, że nie można wykluczyć, iż z uwagi na występujące w konkretnym przypadku szczególne okoliczności faktyczne, nawet formalnie zgodne z prawem, powierzenie innej pracy będzie mogło podlegać ocenie w kontekście nadużycia prawa przez pracodawcę na podstawie art. 8 k.p. Zgodnie bowiem z tym przepisem nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.

Pracownik ma prawo kwestionować, że powierzenie mu okresowo innej pracy niż określona w umowie jest podyktowane uzasadnionymi potrzebami pracodawcy oraz że nie są spełnione inne przesłanki powierzenia takiej pracy na podstawie art. 42 § 4 k.p. Pracownik może bowiem odmówić wykonania polecenia pracodawcy sprzecznego z przepisami prawa pracy (art. 100 § 1 k.p.). Okoliczności te podlegają ocenie sądu.

W świetle orzecznictwa sądowego pracownik odmawiający wykonania sprzecznego z art. 42 § 4 k.p. polecenia kierującego go do innej pracy nie uchybia obowiązkowi pracowniczemu i umowa o pracę nie może być z nim rozwiązana na podstawie art. 52 § 1 pkt 1 k.p. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada 1999 r., sygn. akt I PKN 370/99, OSNAPiUS z 2001 r. nr 7, poz. 225). W razie odmowy pracownika podjęcia innej pracy na podstawie art. 42 § 4 k.p. oraz rozwiązania z tej przyczyny przez pracodawcę umowy o pracę bez wypowiedzenia na podstawie art. 52 k.p. do kompetencji sądów pracy należy ocena, czy potrzeby zakładu pracy uzasadniały skorzystanie z art. 42 § 4 k.p. i czy wobec tego odmowa przez pracownika podjęcia tej innej pracy mogła uzasadniać jego zwolnienie z pracy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 września 1978 r., sygn. akt I PRN 54/78, OSN z 1979 r. nr 3, poz. 60).

Niezależnie od drogi sądowej pracownik w sprawie oceny zgodności z prawem powierzenia przez pracodawcę innej pracy na podstawie art. 42 § 4 k.p. może zwrócić się do właściwego miejscowo okręgowego inspektoratu pracy z wnioskiem o podjęcie kontroli, czy postępowanie pracodawcy w tej sprawie nie narusza prawa. Państwowa Inspekcja Pracy jest instytucją ustawowo powołaną do nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy przez pracodawców (art. 1 ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy, Dz. U. Nr 89, poz. 589 z późn. zm.). W tym zakresie Państwowa Inspekcja Pracy została wyposażona w odpowiednie instrumenty prawne (np. prawo przeprowadzania kontroli przestrzegania przepisów prawa u pracodawców, wydawania nakazów i wystąpień, ścigania wykroczeń przeciwko prawom pracownika).

Ze względu na to, że przedstawione przez pana posła wątpliwości i zastrzeżenia dotyczące praktyki powierzania innej pracy na podstawie art. 42 § 4 k.p. są możliwe do rozstrzygnięcia i wyjaśnienia na podstawie obowiązującego stanu prawnego oraz ukształtowanego na jego tle orzecznictwa sądowego, w mojej ocenie nie zachodzi potrzeba dokonywania zmian legislacyjnych art. 42 § 4 k.p. Przepis ten zawiera wystarczające gwarancje ochronne dotyczące stosowania tej instytucji, a ocena regulacji prawnej w nim zawartej nie może być dokonywana wyłącznie przez pryzmat wyjątkowych przypadków nadużywania przez pracodawców uprawnienia do czasowego polecania innej pracy.