PP/024/63/144/96 - Charakter prawny rachunków klientów biura maklerskiego oraz zasady ujawniania informacji dotyczących tych rachunków.

W odpowiedzi na pismo z dn. 29.03.1996 r. Biuro Prawne Urzędu Komisji Papierów Wartościowych przedstawia poniżej analizę obowiązującego stanu prawnego.

Należy po pierwsze podkreślić, iż nie ma żadnych podstaw prawnych do traktowania czynności maklerskich, prowadzonych przez bankowe biura maklerskie, jako czynności bankowych, tak jak je niekiedy traktuje Narodowy Bank Polski.

Artykuł 11 ust. 1 pkt 10 Prawa bankowego (w brzmieniu ustalonym przez art. 1 pkt 4 lit. a ustawy z dn. 14.02.1992 r. o zmianie ustawy - Prawo bankowe i niektórych innych ustaw; DzU nr 20, poz. 78) określa, jako jedną z czynności bankowych, emitowanie papierów wartościowych, dokonywanie obrotu tymi papierami oraz prowadzenie kont depozytowych papierów wartościowych. Równocześnie art. 11 ze zn. 1 tej ustawy (wprowadzony tą samą nowelą) stanowi, iż emisja papierów wartościowych jest wyłączną czynnością bankową. Czytanie tych zapisów w oderwaniu od art. 38 Prawa bankowego, nadającego bankom wyłączne prawo emitowania bankowych papierów wartościowych, prowadziłoby do absurdalnego wniosku, iż np. emisja obligacji, akcji, bonów komercyjnych itp., tj. papierów wartościowych, których emisje regulują oddzielne ustawy (obowiązujące zresztą w chwili dokonywania tej noweli), jest możliwa wyłącznie przez banki. Tak więc trzeba stwierdzić, że jedynie dokonywanie obrotu bankowymi papierami wartościowymi jest czynnością bankową, a na marginesie należy zauważyć, że ten rodzaj papierów wartościowych nie jest przedmiotem regulacji ustawy o publicznym obrocie (art. 1 § 1 pkt 7). Tak więc bank wykonujący czynności maklerskie czyni to wyłącznie na podstawie ustawy o publicznym obrocie po uzyskaniu zezwolenia Komisji.

Rachunki pieniężne i rachunki papierów wartościowych klientów biur maklerskich są szczególną konstrukcją, funkcjonującą na podstawie art. 18 § 3 pkt 8a ustawy o publicznym obrocie oraz § 2 ust. 1 zarządzenia Przewodniczącego Komisji z dn. 7.07.1995 r. w sprawie szczegółowego sposobu przeprowadzania przez przedsiębiorstwo maklerskie transakcji i rozliczeń, zasad prowadzenia ewidencji tych transakcji oraz trybu postępowania w przypadku zabezpieczenia wierzytelności na papierach wartościowych, dopuszczonych do publicznego obrotu (MP z 1995 r., nr 35, poz. 420), i zgodnie z obowiązującymi przepisami nie mogą być traktowane w żadnym wypadku jako rachunki bankowe w rozumieniu art. 725 k.c.

Wydaje się, że poza jakimkolwiek sporem jest takie traktowanie rachunków papierów wartościowych.

Na rachunku papierów wartościowych biuro maklerskie nie przechowuje środków pieniężnych klientów i nie dokonuje na nim rozliczeń pieniężnych, lecz ewidencjonuje na nich stan posiadania papierów wartościowych klientów. W konsekwencji klient nie może wpłacać na ten rachunek środków pieniężnych, jak też nie może dokonywać wypłaty środków pieniężnych z tego rachunku. Tak więc rachunek ten należy oceniać w świetle regulacji k.c., dotyczącego depozytu.

Odmiennie przedstawia się sprawa rachunków pieniężnych prowadzonych przez biura maklerskie, w szczególności z uwagi na fakt, iż NBP w pewnych wypadkach nie traktuje rachunków pieniężnych klientów biur maklerskich jako konstrukcji odrębnych od rachunków bankowych; dotyczy to rachunków pieniężnych prowadzonych przez bankowe biura maklerskie. Zauważyć jednak należy, iż takie stanowisko NBP datuje się dopiero od momentu zawieszenia działalności "A. Banku" S.A., łącznie z prowadzonym przez ten bank biurem maklerskim.

Rachunek pieniężny tworzony jest przez podmiot prowadzący przedsiębiorstwo maklerskie i służy do przechowywania środków pieniężnych klienta, związanych tylko z obrotem papierami wartościowymi oraz rozliczaniem zawartych transakcji. Prowadzenie rachunków pieniężnych jest czynnością podporządkowaną w stosunku do głównej czynności, jaką jest kupno i sprzedaż papierów wartościowych.

Podstawowe różnice pomiędzy rachunkiem papierów wartościowych a rachunkiem bankowym są na tyle istotne, że stosunkowo nietrudno jest przytoczyć argumenty przemawiające na rzecz ich odrębności. Oto najważniejsze z nich:

1. Rachunek pieniężny jest tworem powstałym na podstawie art. 18 § 3 pkt 8a ustawy o publicznym obrocie oraz § 2 ust. 1 zarządzenia Przewodniczącego Komisji z dn. 7.07.1995 r. w sprawie szczegółowego sposobu przeprowadzania przez przedsiębiorstwo maklerskie transakcji i rozliczeń, zasad prowadzenia ewidencji tych transakcji oraz trybu postępowania w przypadku zabezpieczenia wierzytelności na papierach wartościowych, dopuszczonych do publicznego obrotu (MP z 1995 r., nr 35, poz. 420). Tworzony jest on przez podmiot prowadzący przedsiębiorstwo maklerskie i służy, w najogólniejszym sensie, do przechowywania środków pieniężnych klientów takiego przedsiębiorstwa maklerskiego.

Rachunek bankowy określają przepisy artykułów 725-733 k.c. Służy on do przechowywania środków pieniężnych klienta oraz do przeprowadzania rozliczeń pieniężnych na zlecenie tegoż.

2. W przypadku rachunku pieniężnego jego otwarcie następuje na podstawie umowy zawieranej pomiędzy podmiotem prowadzącym przedsiębiorstwo maklerskie a jego klientem. Podmiotem takim może być zarówno bank, jak i spółki osobowe lub kapitałowe. Integralną częścią takiej umowy o świadczenie usług maklerskich jest regulamin otwierania i prowadzenia rachunku pieniężnego, który określa m.in. warunki i tryb otwierania rachunków, wysokość i tryb naliczania odsetek, zasady sporządzania i przekazywania klientowi wyciągów z rachunku, terminy i warunki rozliczeń z tytułu zrealizowanych transakcji. Rachunek pieniężny jest rachunkiem, który określić można jako akcesoryjny, służy on bowiem zasadniczo do umożliwienia dokonywania transakcji z udziałem papierów wartościowych, ewidencjonowanych na rachunku papierów wartościowych, który z kolei należy określić jako podstawowy. Na rachunku pieniężnym znajdują się środki przeznaczone na nabycie papierów wartościowych, pochodzące z ich zbycia oraz przekazania nań sum pieniężnych uzyskanych np. z tytułu posiadania statusu akcjonariusza w spółce (są to np. dywidendy).

Rachunek bankowy tworzony jest na podstawie umowy zawartej pomiędzy bankiem a jego klientem, co wynika bezpośrednio z art. 725 k.c. Tego typu rachunek tworzyć mogą jedynie podmioty, którym Prawo bankowe przyznaje uprawnienie do używania w nazwie pojęcia "bank" lub "kasa".

3. Środki zgromadzone na rachunku pieniężnym, prowadzonym przez podmiot prowadzący przedsiębiorstwo maklerskie, przeznaczone są zasadniczo bądź na zakup papierów wartościowych (w konkretnej transakcji lub ich serii), na pokrycie opłat z tytułu prowadzenia rachunków papierów wartościowych i rachunków pieniężnych bądź są finansowym wynikiem transakcji zbycia papierów albo (jako wolne środki pieniężne) wypłacane są klientowi na jego żądanie. Zgodnie z § 8 cytowanego wyżej zarządzenia "podmiot prowadzący przedsiębiorstwo maklerskie nie może wykorzystywać pieniędzy złożonych na rachunkach pieniężnych klientów w innym celu niż na realizację zleceń klientów oraz pokrycie opłat z tytułu prowadzenia rachunków papierów wartościowych i rachunków pieniężnych". Jest to, jak widać, wąsko zakreślony zakres dozwolonych prawem sposobów wykorzystania (przeznaczenia) środków pieniężnych.

Diametralnie różna jest odpowiednia regulacja kodeksu cywilnego (art. 726), odnosząca się do rachunku bankowego. Otóż "bank może obracać czasowo wolne środki pieniężne na rachunku bankowym na potrzeby gospodarki narodowej z obowiązkiem ich zwrotu w całości lub w części na każde żądanie (...)". Ponadto, na podstawie umowy z klientem, bank może dokonywać na jego zlecenie rozliczeń pieniężnych w znacznie szerszym zakresie niż jest to możliwe w przypadku rachunku pieniężnego, którego posiadaczem jest klient podmiotu prowadzącego przedsiębiorstwo maklerskie. Prowadzi to w konsekwencji do innego ujęcia poziomu wypłacalności banku i samego przedsiębiorstwa maklerskiego; w tym drugim przypadku musi się on kształtować na poziomie 100%, podczas gdy w wypadku banku wystarczy zapewnienie 8% progu wypłacalności.

4. W przypadku rachunku bankowego znacznie większy jest zakres kształtowania swobody korzystania z takiego rachunku przez klienta banku. Wpłat i wypłat może on dokonywać przez użycie czeku albo czeku w połączeniu z kartą magnetyczną (w przypadku tzw. bankomatów). Możliwe jest również krótkoterminowe kredytowanie klienta przez bank, co sprowadza się zasadniczo do honorowania (do pewnej określonej sumy) wystawionych przez niego czeków, na które brak pokrycia na rachunku.

Posiadacz rachunku pieniężnego, utworzonego w wyniku zawarcia umowy o świadczenie usług maklerskich, nie ma tak dużej swobody. Prawo stosunkowo wąsko zakreśla granice, w jakich jego dyspozycje nabycia papierów wartościowych mogą nie mieć pokrycia (i przez jaki okres) i na jakie cele wykorzystane być mogą środki pieniężne zgromadzone na rachunku pieniężnym. Wynika to zarówno z cytowanego wyżej rozporządzenia, jak i postanowienia art. 18 § 6 ustawy o publicznym obrocie (zakaz prowadzenia działalności gospodarczej w innej dziedzinie przez podmiot prowadzący przedsiębiorstwo maklerskie, w ramach działalności tego przedsiębiorstwa; twierdzić można, że zakaz ten uniemożliwia rozszerzenie zakresu wykorzystania rachunku pieniężnego).

5. Różny jest również zakres uprawnień banku do odmowy wykonania zlecenia posiadacza rachunku bankowego i uprawnień podmiotu prowadzącego przedsiębiorstwo maklerskie do odmowy wykonania dyspozycji klienta. W pierwszym przypadku, działając na podstawie art. 727 k.c., bank może odmówić wykonania zlecenie jedynie w wypadkach przewidzianych w przepisach szczególnych; w drugim przypadku podmiot prowadzący przedsiębiorstwo maklerskie może odmówić realizacji zleceń innych niż nabycie papierów wartościowych (przy założeniu istnienia wymaganego pokrycia) lub wypłata wolnych środków pieniężnych na żądanie klienta.

6. Odpowiednie regulacje dotyczące otwierania i prowadzenia rachunków pieniężnych są jednolite zarówno dla bankowych, jak i niebankowych podmiotów prowadzących przedsiębiorstwo maklerskie, nie wprowadzając jakiejkolwiek dywersyfikacji podmiotowej. Jest to kolejny argument dla poparcia tezy o niedopuszczalności identycznego traktowania rachunków pieniężnych i rachunków bankowych. Uznanie rachunku pieniężnego za tożsamy z rachunkiem bankowym tylko z tego powodu, że ten pierwszy prowadzony jest przez biuro maklerskie wydzielone ze struktur banku, prowadziłoby do trudnej do obrony konkluzji, że również rachunek papierów wartościowych prowadzony przez takie biuro jest bankowym rachunkiem papierów wartościowych, jak również, że rachunek pieniężny prowadzony przez spółkę cywilną, prowadzącą przedsiębiorstwo maklerskie, jest rachunkiem pieniężnym bankowym.

W świetle powyższych rozważań uznać należy, że rachunek pieniężny, o którym mówi § 2 ust. 1 cyt. wyżej zarządzenia, nie jest rachunkiem bankowym w rozumieniu art. 725 k.c., ze wszystkimi tego stanu konsekwencjami. Między innymi nie można do nich stosować art. 48 ust. 4 Prawa bankowego.

W ostatnim czasie stanowisko to podzielił Zarząd Bankowego Funduszu Gwarancyjnego w związku z ogłoszeniem upadłości "A. Banku" S.A. stwierdzając, że "rachunki pieniężne prowadzone przez Biura (domy) maklerskie nie są rachunkami bankowymi w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego i ustawy z dn. 31.01.1989 r. - Prawo bankowe (DzU z 1992 r., nr 72, poz. 359 z późn. zm.), a posiadacze takich rachunków nie są deponentami, o których mowa w art. 2 pkt 1 ustawy z dn. 14.12.1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (DzU z 1995 r., nr 4, poz. 18) (...)".

Odrębności rachunku pieniężnego klienta biura maklerskiego i rachunku bankowego klienta banku nie narusza fakt, że banki, w ramach optymalizacji procesu zarządzania aktywami (również powierzonymi) i przekazywania informacji klientom, dążą do ujednolicenia pozycji posiadaczy obu rachunków w tym aspekcie, że dostarczają standardowe wyciągi z rachunków dla jednych i drugich oraz stosują analogiczne zasady kształtowania oprocentowania środków pieniężnych zgromadzonych na obu rachunkach. Taki stan nie może jednak bronić tezy o tożsamym charakterze obu rachunków. Mimo bowiem podleganiu, w sensie technicznym, pewnym, wspomnianym wyżej procedurom bankowym, rachunek pieniężny pozostaje nadal rachunkiem określonym w ustawie o publicznym obrocie i cytowanym już zarządzeniu przewodniczącego Komisji.

Czym zatem jest rachunek pieniężny prowadzony przez przedsiębiorstwa maklerskie?

Umowa o świadczenie usług maklerskich nakłada na przedsiębiorstwo maklerskie obowiązek zawierania umów sprzedaży lub kupna papierów wartościowych w imieniu własnym i na rachunek klienta. W umowach tych przedsiębiorstwo maklerskie działa jako zastępca pośredni i umowy te wykazują cechy umowy komisu. Przewaga elementów umowy komisu jest na tyle znacząca, że nie uzasadnia stosowania do oceny tych umów metody emancypacyjnej lub kombinowanej. Teza o zastosowaniu metody absorpcyjnej i stosowania przepisów umowy komisu wydaje się być bezsporna i pomimo krótkiego czasu funkcjonowania tego typu umów w obrocie znajduje potwierdzenie w piśmiennictwie (takiego zdania są np. S. Biernat i A. Szumański, Prawo publicznego obrotu papierami wartościowymi, w: Prawo papierów wartościowych, praca zbior. pod red. S. Włodyki, Kraków 1992, str. 282).

Artykuł 765 k.c. odnosi się wprost do kupna i sprzedaży rzeczy ruchomych, natomiast w obrocie publicznym dochodzi do przeniesienia własności papierów wartościowych, jednak art. 555 k.c. stanowi, że przepisy o sprzedaży rzeczy stosuje się odpowiednio do sprzedaży praw, w tym także praw stwierdzonych papierami wartościowymi. Podobnie zakres komisu rozszerza art. 22 Prawa o publicznym obrocie... Należy nadmienić, że przepisy przedwojenne (art. 581 k.h. z 1934 r.), dotyczące komisu, wprost obejmowały kupno lub sprzedaż papierów wartościowych.

Takiego sposobu rozumienia usług maklerskich nie kwestionuje także NBP. Między innymi w biuletynie bankowym (nr 10/30 z 1995 r.) publikującym oficjalne stanowisko Departamentu Prawnego NBP, na str. 45 czytamy: "Bank realizujący zadania biura maklerskiego jest komisantem. Z tytułu komisu należna jest mu tylko prowizja, w sprawie tej mamy zresztą jednoznacznie sytuację zdefiniowaną w art. 765 k.c. Istota komisu polega na tym, że komisant operuje na zlecenie komitenta, który w wypadku biura maklerskiego powierza w komis wartości pieniężne z przeznaczeniem ich na zakup papierów wartościowych, a następnie przedmiotem komisu staje się nabyty papier, zbyty w kolejnej transakcji na zlecenie. (...)".

Na koniec należy poruszyć kwestię ochrony danych związanych z rachunkami papierów wartościowych i rachunkami pieniężnymi.

Art. 10 § 2 ustawy o publicznym obrocie wprowadza instytucję tajemnicy zawodowej. Instytucja ta ma bardzo istotne znaczenie i służy zachowaniu bezpieczeństwa obrotu. Tajemnica zawodowa obejmuje wszystkie informacje związane z publicznym obrotem papierami wartościowymi, które mogą naruszać interesy uczestników tego obrotu. Do zachowania tej tajemnicy zobligowani są członkowie Komisji Papierów Wartościowych, pracownicy Urzędu Komisji oraz osoby świadczące na jego rzecz pracę i usługi, maklerzy i doradcy w zakresie publicznego obrotu papierami wartościowymi, pracownicy giełd, Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych, funduszy powierniczych, banków-powierników oraz członkowie statutowych organów tych instytucji.

Ustawa nie reguluje kwestii możliwości uchylenia zakazu ujawnienia tajemnicy zawodowej ani nie określa trybu, w jakim miałoby dojść do uchylenia tego zakazu.

Zwolnienie z zachowania tajemnicy zawodowej przewiduje jedynie kodeks postępowania karnego, co wynika ze szczególnego charakteru tego postępowania, w wyniku którego dojść może do naruszenia najcenniejszych dóbr osobistych człowieka.

Problem ten był przedmiotem uwagi Sądu Najwyższego w związku z ochroną tajemnicy zawodowej adwokata. W uchwale z dn. 16.06.1994 r. (I KZP 5/94) SN wyraził pogląd, iż sąd lub prokurator może zwolnić adwokata od obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej; jednocześnie SN podkreślił, że w postępowaniu cywilnym i administracyjnym tajemnica zawodowa adwokata jest silniej chroniona i żaden organ nie jest władny zwolnić adwokata z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej. Podobne stanowisko zaprezentował SN w rozstrzygnięciu dotyczącym zakresu obowiązywania tajemnicy dziennikarskiej. Analogiczne rozumowanie odnosi się do ochrony tajemnicy zawodowej w zakresie publicznego obrotu papierami wartościowymi. Tak więc należy jeszcze raz podkreślić, że osoby zobowiązane ustawowo do zachowania tajemnicy zawodowej mogą być zwolnione z obowiązku jej przestrzegania tylko przez sąd lub prokuratora w postępowaniu karnym, występując w charakterze świadków.

Tajemnicą zawodową w rozumieniu ustawy jest informacja, której ujawnienie mogłoby naruszyć interes uczestników publicznego obrotu, zatem nie jest konieczne naruszenie interesu uczestnika obrotu, a jedynie samo jego zagrożenie, które stwarza możliwość naruszenia interesu uczestnika obrotu.

Jednak w pewnych sytuacjach tajemnica zawodowa będzie tożsama z tajemnicą informacji poufnej, o której mowa w art. 119a § 3, a więc z informacją dotyczącą emitenta lub papieru wartościowego, która nie została podana do publicznej wiadomości, a która po ujawnieniu mogłaby w istotny sposób wpłynąć na cenę papieru wartościowego.

Tajemnicą zawodową są chronione dane związane z rachunkami papierów wartościowych i rachunkami pieniężnymi, prowadzonymi przez przedsiębiorstwa maklerskie, a ich ujawnienie może nastąpić tylko w sytuacji, gdy nie naruszy to interesu klientów biur, tak więc praktycznie tylko w wypadku działania na wniosek osoby, dla której rachunki takie są prowadzone.