NB-BPN-I-022-80/04 - Pomniejszanie podstawy tworzenia rezerw celowych.

Po przeprowadzeniu analizy praktyki banków w zakresie pomniejszania podstawy tworzenia rezerw celowych o wartość zabezpieczenia w formie hipoteki kaucyjnej Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego zwraca poniżej uwagę na aspekty prawne i ostrożnościowe, które powinny zostać uwzględnione przez banki.

Zgodnie z brzmieniem § 5 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 10 grudnia 2003 r. w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością banków (dalej: "rozporządzenie") pomniejszeń, o których mowa w § 4 ust. 2 rozporządzenia, można dokonać, jeżeli spełnione są łącznie dwa warunki, mianowicie:

1) wartość zabezpieczenia jest możliwa do uzyskania, w wysokości uwzględnianej do pomniejszenia podstawy tworzenia rezerw, podczas ewentualnego postępowania egzekucyjnego, biorąc pod uwagę ograniczenia prawne, ekonomiczne i faktyczne mogące wpływać na rzeczywistą możliwość zaspokojenia się banku z przedmiotu zabezpieczenia;

2) zabezpieczenie to nie jest lub nie było wykorzystane w trybie przewidzianym w cz. I ust. 3 pkt 2 i ust. 4 załącznika nr 1 rozporządzenia.

Analiza przywołanego § 4 ust. 2 rozporządzenia wskazuje, że odnosi się on również do zabezpieczenia w postaci hipoteki kaucyjnej, którą ustanowiono w celu zabezpieczenia ekspozycji kredytowej. W omawianym przepisie mamy bowiem do czynienia (w pkt 1 tego przepisu) z odesłaniem do ust. 3 pkt 14 załącznika nr 2 oraz do ust. 3 załącznika nr 2 do rozporządzenia (w pkt 2 tego przepisu). W pkt 14 wskazanego ustępu 3 wymieniono hipotekę bez ograniczenia co do jej rodzaju. Należy zatem wnosić, że w przywołanym ust. 3 pkt 14 załącznika nr 2 mowa jest również o hipotece kaucyjnej. Uzasadniony jest więc wniosek, że wskazana hipoteka może być uznana, co do zasady, za zabezpieczenie umożliwiające pomniejszenie podstawy tworzenia rezerw celowych.

W świetle powyższego należy przyjąć, że ustanowienie hipoteki kaucyjnej w celu zabezpieczenia wierzytelności banku nie jest warunkiem wystarczającym do dokonania pomniejszenia podstawy tworzenia rezerw celowych o jej wartość, w wysokości, która może być uwzględniona zgodnie z przepisami rozporządzenia. Zgodnie z § 5 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia wartość zabezpieczenia w postaci hipoteki kaucyjnej musi być także możliwa do uzyskania podczas ewentualnego postępowania egzekucyjnego, biorąc m.in. pod uwagę ograniczenia prawne.

Fakt wpisania hipoteki kaucyjnej do księgi wieczystej dłużnika nie stanowi argumentu wiążącego dla oceny jej skuteczności. W konsekwencji nie decyduje o możliwości wspomnianego uzyskania wartości zabezpieczenia w tej formie w myśl przywołanego przepisu rozporządzenia. Należy mieć na uwadze, że do wpisu hipoteki dochodzi w szczególnym postępowaniu (postępowaniu wieczystoksięgowym), a nie w sądowym postępowaniu rozpoznawczym. Na podstawie art. 626⁸ § 2 Kodeksu postępowania cywilnego, rozpoznając wniosek o wpis hipoteki, sąd bada jedynie treść i formę wniosku dołączonych do niego dokumentów oraz treść księgi wieczystej. W typowej sytuacji, gdy do wpisu hipoteki dochodzi na podstawie oświadczenia banku, o którym mowa w art. 95 ust. 1 Prawa bankowego, i które ma moc prawną dokumentu urzędowego, o zgodności wpisu z rzeczywistym stanem prawnym i o skuteczności wpisu w razie jego zaskarżenia w trybie art. 10 ustawy z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (dalej: "u.k.w.h."), decyduje prawidłowość i prawdziwość treści oświadczenia banku, a nie sam wpis, do dokonania którego sąd jest zobowiązany przytoczonym przepisem k.p.c.

W tym kontekście należy stwierdzić, że za niespełniającą warunku, określonego w § 5 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia, może być uznawana hipoteka kaucyjna na zabezpieczenie wierzytelności przyszłych, ustanawiana na podstawie porozumień, w których bank zobowiązuje się wobec klienta na okres wieloletni, np. do udzielania kredytów i gwarancji, bez jakiegokolwiek zindywidualizowania tych kredytów i gwarancji. Pozornie szczegółowe są, w ocenie GINB, porozumienia banku i przedsiębiorcy, w których ustala się, że hipoteka będzie zabezpieczała wierzytelności, np. kredyty i gwarancje bankowe, udzielone na działalność gospodarczą, skoro przedmiotem działalności każdego przedsiębiorcy jest działalność gospodarcza. Spełnienia wymogu szczegółowości nie zastępuje odesłanie do odrębnych umów, które mają regulować dany rodzaj zobowiązań. W odniesieniu do kredytów zawarte w tego rodzaju porozumieniach zobowiązanie do udzielenia kredytów nie powinno być bezwarunkowe, skoro warunkiem jego udzielenia jest zdolność kredytowa kredytobiorcy, a bank jest związany limitem zaangażowań. Wymogu szczegółowości nie spełnia także, w ocenie GINB, pominięcie w tego rodzaju porozumieniach określenia waluty wierzytelności, która ma być zabezpieczona hipoteką kaucyjną. Należy przypomnieć o zasadzie zgodności waluty wierzytelności z walutą hipoteki (wyrażonej w art. 68 zdanie 2 u.k.w.h.). Zabezpieczeniem kredytu udzielonego w złotych, w tym udzielonego w złotych, a tylko indeksowanego do innej waluty, może być tylko hipoteka wpisana w złotych, a kredytu udzielonego w innej walucie hipoteka w tej walucie.

Ustanawiając hipotekę kaucyjną na zabezpieczenie wierzytelności przyszłych należy również mieć na uwadze skutki oznaczenia, w myśl art. 102 ust. 1 u.k.w.h., sumy najwyższej zabezpieczenia tą hipoteką. W odniesieniu do prawidłowo ustanowionej hipoteki kaucyjnej na zabezpieczenie wierzytelności przyszłych ten limit (suma najwyższa) ma taki skutek, że jeżeli bank udzieli kolejnych kredytów w granicach limitu, to wszystkie te kredyty są zabezpieczone hipoteką. Jeżeli natomiast bank udziela dalszych kredytów, to te dalsze kredyty nie są zabezpieczone hipoteką, jako niemieszczące się w sumie najwyższej. Z zasady akcesoryjności i szczegółowości hipoteki wynika, że spłata każdego z kredytów, który (w ramach sumy najwyższej) był zabezpieczony hipoteką, nie "zwalnia miejsca" dla kolejnego kredytu udzielonego na podstawie długoterminowego porozumienia. Hipoteki kaucyjnej na zabezpieczenie wierzytelności przyszłych nie można traktować jako swego rodzaju "linii hipotecznej" odnawialnej wraz ze spłatą kolejnych kredytów udzielonych w ramach limitu.

Biorąc pod uwagę powyższe stwierdzenia, proszę o dokonanie przez banki przeglądu zabezpieczeń należności w formie hipoteki kaucyjnej i podjęcie stosownych działań w celu wyeliminowania ewentualnych nieprawidłowości.

Generalny Inspektor

Nadzoru Bankowego

Wojciech Kwaśniak