DRB/DRB_II/0735/24/123/2013 - Bancassurance.

W Urzędzie Komisji Nadzoru Finansowego przeprowadzone zostały na przełomie lat 2011 i 2012 analizy mające na celu dokonanie oceny zidentyfikowanych podczas bieżących działań nadzorczych praktyk stosowanych przez banki w zakresie oferowania produktów ubezpieczeniowych powiązanych z produktami bankowymi (ang. bancassurance). Analizy te ujawniły występowanie nieprawidłowości w postępowaniu banków. Równolegle artykuły prasowe traktujące o relacjach bank - klient w zakresie bancassurance wskazywały szereg negatywnych przykładów, w których stroną pokrzywdzoną był klient banku. Stwierdzone przez nadzór zastrzeżenia w zakresie współpracy banków z zakładami ubezpieczeń zostały przekazane bankom i zakładom ubezpieczeń w piśmie Przewodniczącego KNF z 21 lutego 2012 r., w którym zwrócono uwagę na następujące nieprawidłowości:

1. Łączenie funkcji ubezpieczającego i pośrednika ubezpieczeniowego.

Zastrzeżenia KNF dotyczyły przede wszystkim konfliktu interesów, tj. sytuacji, w której bank, jako ubezpieczający, jest stroną umowy o świadczenie usługi ubezpieczeniowej i jako taki reprezentuje ubezpieczonych kredytobiorców, a jednocześnie pobiera prowizję od zakładu ubezpieczeń tak jak pośrednik, która to prowizja może zależeć od szkodowości ubezpieczenia lub ilości ubezpieczonych; w ten sposób, mając na uwadze wysokość prowizji, bank jest zainteresowany "sprzedażą" ubezpieczonym jak największej ilości produktów, które nie zawsze zabezpieczają podejmowane przez bank ryzyko (misselling), ponadto występuje pokusa próby ograniczenia dokonywanych z ubezpieczenia wypłat, bo te mogą zmniejszać wynagrodzenie banku.

2. Nieproporcjonalna wysokość prowizji.

Zastrzeżenia KNF dotyczyły zagadnienia pobierania bardzo wysokiej prowizji, sugerując pośrednio, że celem oferowania ubezpieczeń w ramach bancassurance jest generowanie przychodów dla banku, a nie zapewnienie użytecznej ochrony ubezpieczeniowej.

3. Brak możliwości bezpośredniego dochodzenia roszczeń.

Zastrzeżenia KNF dotyczyły sytuacji, w której tylko bank jest uprawniony do dochodzenia wypłaty świadczenia i tylko od niego zależy, czy skorzysta z tego uprawnienia. Obowiązujące przepisy kodeksu cywilnego pozwalają stronom umowy na wyłączenie uprawnienia do bezpośredniego dochodzenia świadczenia od zakładu ubezpieczeń przez kredytobiorcę.

4. Utrudniony dostęp do treści umowy.

Zastrzeżenia KNF dotyczyły sytuacji, w której kredytobiorca jako ubezpieczony nie zna treści umowy ubezpieczenia (ma dostęp jedynie do przepisów regulujących jego prawa i obowiązki), niezależnie od tego, jaką rolę pełni bank w procesie sprzedaży.

5. Ograniczanie swobody wyboru zakładu ubezpieczeń.

Zastrzeżenia KNF dotyczyły sytuacji, w której klient nie ma możliwości skorzystania z ubezpieczenia oferowanego przez innego ubezpieczyciela niż wskazany przez bank.

6. Możliwość występowania z roszczeniem regresowym.

Zastrzeżenia KNF dotyczyły sytuacji, w których zakład ubezpieczeń po wypłacie odszkodowania na rzecz banku (ubezpieczony i uprawniony do otrzymania świadczenia) występuje do kredytobiorcy (nie jest stroną umowy, ale faktycznie finansował składkę) z roszczeniem regresowym.

W dalszej kolejności, pismem z 31 lipca 2012 r. została skierowana do wszystkich banków (komercyjnych i spółdzielczych) ankieta dotycząca współpracy banków z zakładami ubezpieczeń. Celem ankiety było ustalenie, czy podmioty te przestrzegają wysokich standardów prowadzenia działalności w zakresie dystrybucji ubezpieczeń, a także czy i w jakim stopniu banki dostosowały się do zaleceń zawartych we wskazanym wyżej piśmie KNF z 21 lutego 2012 r. Wyniki ankiety były następujące:

1. Łączenie przez banki funkcji ubezpieczającego i pośrednika ubezpieczeniowego

Pomimo deklaracji, że zjawisko łączenia funkcji w odniesieniu do tego samego produktu ubezpieczeniowego od strony formalnej występuje marginalnie, banki pobierają jednak wynagrodzenie charakterystyczne dla pośrednika ubezpieczeniowego i wykonując inne czynności z zakresu obsługi umowy pełnią de facto rolę pośrednika ubezpieczeniowego, pozostając formalnie wyłącznie ubezpieczającym.

2. Wysokość prowizji

* Według analiz przeprowadzonych przez UKNF w latach wcześniejszych wynagrodzenia banków za czynności związane z "obsługą" umów ubezpieczenia dochodziły niekiedy do 95% wartości składki opłacanej przez klienta.

* 30 banków, tj. 79% banków deklarujących prowadzenie działalności w zakresie związanej z dystrybucją ubezpieczeń, deklarowało, że wynagrodzenie otrzymywane przez bank nie jest uzależnione od wskaźnika wypłat odszkodowań.

* 6 banków wskazało, że na pobierane wynagrodzenie w formie udziału w zysku technicznym ubezpieczyciela ma pośredni wpływ wskaźnik wypłat odszkodowań.

3. Bezpośrednie dochodzenie roszczeń

29 banków, tj. 76% banków deklarujących prowadzenie działalności związanej z dystrybucją ubezpieczeń, poinformowało, że ubezpieczony ma możliwość bezpośredniego dochodzenia roszczeń. Wydaje się jednak, że przynajmniej w części odpowiedzi możliwość bezpośredniego dochodzenia roszczeń w praktyce oznacza prawo/obowiązek złożenia przez ubezpieczonego wniosku o wypłatę świadczenia, które jest później wypłacane na rzecz uprawnionego, którym często jest bank.

4. Utrudniony dostęp do treści umowy

* Minimalny zakres informacji przekazywanych klientom obejmowanym ochroną ubezpieczeniową w związku z przystąpieniem do umowy na rzecz osoby trzeciej, w których bank występuje jako ubezpieczający, nie jest jednolity.

* Banki deklarowały, że przywiązują szczególną wagę do informowania klientów o warunkach ubezpieczeń, w przypadku gdy klienci ponoszą koszty ochrony ubezpieczeniowej.

* Banki nie wskazywały, czy klient ma dostęp do treści pełnej umowy, a więc i do informacji dotyczących stosunku łączącego bank i zakład ubezpieczeń.

5. Ograniczenie swobody wyboru zakładu ubezpieczeń

* 53% banków prowadzących działalność bancassurance wskazało, że akceptuje zasadę swobodnego wyboru ubezpieczyciela bez ograniczeń.

* 40% banków prowadzących działalność bancassurance wskazało, że akceptuje zasadę swobodnego wyboru ubezpieczyciela w ograniczonym zakresie.

6. Możliwość występowania z roszczeniem regresowym

20 banków korzystało z indywidualnych ubezpieczeń finansowych (głównie ubezpieczenie pomostowe, ubezpieczenie niskiego wkładu własnego), w których bank występuje jednocześnie jako ubezpieczający i ubezpieczony (w takich przypadkach możliwe jest wystąpienie z roszczeniem regresowym przez zakład ubezpieczeń wobec klienta banku).

W dniu 7 marca 2013 r. Zastępca Przewodniczącego KNF, p. Wojciech Kwaśniak skierował do prezesów banków kolejne pismo dot. kwestii bancassurance, w którym wskazał tym razem na negatywne zjawiska w obszarze rachunkowości dotyczące niejednolitego podejścia banków do ujmowania w przychodach wynagrodzeń z tytułu sprzedaży ubezpieczeń z naruszeniem w wielu przypadkach zasady współmierności przychodów i kosztów. Nadzór zidentyfikował przypadki zawyżania wyniku finansowego spowodowane nieprawidłowym rozliczaniem prowizji ubezpieczeniowych. UKNF podjął stosowne działania w celu doprowadzenia do rzetelnego i jasnego przedstawienia przez banki sytuacji majątkowej i finansowej w sprawozdaniach finansowych, a także poprawnego ustalenia wyniku finansowego. W uzgodnieniu z Ministerstwem Finansów, jako organem odpowiedzialnym za interpretację przepisów ustawy o rachunkowości oraz standardów rachunkowych, sformułowano poprawny sposób ujmowania przychodów z tytułu ubezpieczeń. Mając na uwadze doprowadzenie do porównywalności sprawozdań finansowych banków w zakresie sposobu rozliczania wynagrodzeń z tytułu sprzedaży ubezpieczeń UKNF rekomendował uwzględnienie opisanych w piśmie zasad w polityce rachunkowości. W uzupełnieniu do tej rekomendacji, do sektora bankowego została przekazana ankieta, której celem było rozpoznanie wpływu przedmiotowego zagadnienia na wyniki finansowe banków.

Podsumowanie ankiety zostało zagregowane do trzech grup podmiotów:

1. Banków prowadzących działalność w formie spółki akcyjnej

* Zmiana sposobu ujmowania prowizji ubezpieczeniowych, z jednorazowego na rozliczane w czasie, może skutkować znaczącym obniżeniem wyników finansowych przez pierwsze lata zmiany tego sposobu.

* W oparciu o uzyskane dane można wysnuć wniosek, że nie wszystkie banki zastosowały rekomendowany sposób rozliczania w czasie otrzymywanych wynagrodzeń.

2. Banków prowadzących działalność w formie spółdzielni

* Sposób rozliczania prowizji dotyczących produktów ubezpieczeniowych wywiera marginalny wpływ na kształtowanie się wyników netto banków.

3. Oddziałów instytucji kredytowych

* Sposób rozliczania prowizji dotyczących produktów ubezpieczeniowych wywiera istotny wpływ na kształtowanie się zysku.

Kwestia poprawności uwzględniania produktów ubezpieczeniowych w sprawozdaniach finansowych została po raz kolejny podniesiona przez Zastępcę

Przewodniczącego KNF, p. Wojciecha Kwaśniaka w piśmie z 23 grudnia 2013 r. do Prezesów banków. UKNF przypomniał o odpowiedzialności zarządu i rady nadzorczej banku za rzetelne przedstawienie w sprawozdaniu finansowym sytuacji majątkowej i finansowej banku (w szczególności w zakresie ujmowania i rozliczania opłat z tytułu sprzedaży produktów ubezpieczeniowych), a także o odpowiedzialności kluczowych biegłych rewidentów za wydawane opinie do sprawozdań finansowych.

Zarówno Związek Banków Polskich (ZBP), jak i Polska Izba Ubezpieczeń (PIU) dostrzegały konieczność uregulowania obszaru produktów ubezpieczeniowych powiązanych z produktami bankowymi. Do tej pory ZBP i PIU wydały następujące rekomendacje:

Powyższe inicjatywy należy uznać za cenne, jednak dokonana przez sektor samoregulacja okazała się w praktyce nieskuteczna, co zostało potwierdzone wynikami ankiet UKNF. W rezultacie, w październiku 2013 r. KNF podjęła decyzję o przygotowaniu Rekomendacji dotyczącej dobrych praktyk w zakresie bancassurance w oparciu o zaakceptowane przez KNF założenia. Przyjmując założenia rekomendacji KNF kierowała się zarówno wynikami przeprowadzonych ankiet, a także doświadczeniami nadzorców finansowych w Wielkiej Brytanii, USA, Japonii, Kanadzie, a także analizami sporządzonymi przez European Insurance and Occupational Pensions Authority i firmy doradcze.

Przygotowane rekomendacje stanowić mają ramy dla poprawnej identyfikacji, nadzoru i zarządzania ryzykiem związanym z oferowaniem ubezpieczeń przez banki oraz są zbiorem zaleceń w stosunku do polityki rachunkowości banku, wewnętrznych systemów kontroli i funkcji compliance, które pośrednio i bezpośrednio powinny zapewniać właściwe uregulowanie obszaru objętego Rekomendacją w ramach wszystkich procesów związanych z tą działalnością banku. Projekt składa się z 22 rekomendacji podzielonych na 6 obszarów:

1. Określenie roli zarządu i rady nadzorczej banku w zakresie bancassurance.

Zarząd banku jest odpowiedzialny za opracowanie i wprowadzenie polityki w zakresie bancassurance (na podstawie zatwierdzonej przez radę nadzorczą strategii prowadzenia działalności) oraz jej okresową ocenę. Rada nadzorcza monitoruje realizację tej polityki. Bank zapewnia rozdzielenie funkcji sprzedaży, akceptacji ryzyka oraz monitorowania i kontroli ryzyka w strukturze organizacyjnej.

2. Zabezpieczenie banku przed ryzykiem.

Bank powinien podejmować czynności, które efektywnie zabezpieczą przed ryzykiem podejmowanej działalności.

3. Rola banku/Polityka rachunkowości.

Bank powinien prowadzić działalność w warunkach, które nie powodują wystąpienia konfliktu interesów.

Zarząd banku i rada nadzorcza są odpowiedzialne za zapewnienie, aby polityka rachunkowości w zakresie rozliczania opłat za sprzedaż produktów ubezpieczeniowych była zgodna z obowiązującymi zasadami (polityką) rachunkowości w tym zakresie, w tym przede wszystkim zasadą przewagi treści ekonomicznej nad formą prawną oraz zasadą współmierności przychodów i kosztów.

4. Relacje z klientami.

Bank powinien jednoznacznie wskazywać klientowi, czy występuje w roli pośrednika ubezpieczeniowego, czy ubezpieczającego.

W przypadku gdy klient ma status ubezpieczonego, a bank jest ubezpieczającym, bank powinien podejmować działania w interesie klienta lub jego spadkobierców, a także klient lub jego spadkobiercy powinni mieć zapewnioną możliwość bezpośredniego dochodzenia roszczeń w sytuacji, kiedy bank jest podmiotem uprawnionym do dochodzenia wypłaty świadczenia od zakładu ubezpieczeń i podejmie decyzję o nieskorzystaniu z tego uprawnienia.

Bank powinien zapewnić klientowi możliwość wyboru produktu ubezpieczeniowego, a o akceptacji przez bank ochrony ubezpieczeniowej w związku z oferowanym klientowi produktem bankowym powinny decydować wyłącznie kryteria wynikające z wymaganego przez bank zakresu ochrony ubezpieczeniowej. Przed zawarciem umowy o kredyt lub podobnej bank powinien przedstawić porównanie i uzasadnienie wszystkich kosztów, które klient będzie zobowiązany ponosić, i zasady wypłaty świadczenia.

Bank powinien umożliwić klientowi zapoznanie się z pełną treścią umowy, z której wynikają jego prawa i obowiązki, w celu dokonania przez klienta oceny wysokości kosztów, przed zawarciem umowy ubezpieczenia przez klienta (umowa pośrednictwa) lub przed przystąpieniem przez klienta do umowy ubezpieczenia grupowego (grupowa umowa ubezpieczenia). Bank powinien przedstawić klientowi adekwatne i kompletne informacje w zakresie rodzajów ryzyka objętych umową ubezpieczenia, w zakresie wyłączeń z ochrony ubezpieczeniowej, warunków ochrony ubezpieczeniowej, zasad dotyczących finansowania ochrony ubezpieczeniowej oraz możliwych przyczyn odmowy wypłaty świadczenia.

Wynagrodzenie banku z tytułu oferowania produktów ubezpieczeniowych powinno być ustalane w odpowiedniej proporcji do wysokości ponoszonych przez bank kosztów.

5. System kontroli wewnętrznej w zakresie bancassurance.

Bank powinien posiadać efektywny system kontroli wewnętrznej w zakresie bancassurance, obejmujący monitorowanie procesów związanych z oferowaniem produktów ubezpieczeniowych oraz stosowanie odpowiedniego sposobu rozliczania przychodów związanych z oferowaniem ubezpieczeń przez bank.

6. Rola funkcji compliance.

Bank powinien wdrożyć odpowiednie regulacje wewnętrzne mające na celu zidentyfikowanie, ocenę i monitorowanie czynników ryzyka działania niezgodnego z przepisami prawa oraz regulacjami wewnętrznymi i zewnętrznymi w procesie oferowania ubezpieczeń przez bank.

Zakłada się, że Rekomendacja U dotycząca dobrych praktyk w zakresie bancassurance zostanie wprowadzona w życie nie później niż do 1 listopada 2014 r.

Zwracam się z uprzejmą prośbą o przekazanie uwag do przesłanego projektu Rekomendacji U dotyczącej dobrych praktyk w zakresie bancassurance do 24 stycznia 2014 r. na adres drb@knf.gov.pl lub pocztą tradycyjną.