10104/2017 - E-uzależnienie dzieci i młodzieży

Problematyka e-uzależnień obejmuje różne aspekty, w tym terapię, leczenie, które pozostają we właściwości ministra do spraw zdrowia, a nie ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania. Minister Zdrowia poprzez swoją agendę Krajowe Biuro do Spraw Narkomanii (dalej: "KBds.PN") podejmuje działania dotyczące identyfikacji zagrożeń związanych z uzależnieniami behawioralnymi. Oszacowanie zjawiska podjęte zostało ze środków Funduszu Rozwiązywania Problemów Hazardowych w 2011 r. 1 , które miało na celu identyfikację rozpowszechnienia wybranych uzależnień behawioralnych, w tym uzależnienia od Internetu. Przeprowadzone badania wykazały, że objawy uzależnienia od Internetu występują u 1,3% Polaków (u 0,1% stwierdzono poważne problemy w tym zakresie), co stanowiło 1,8% korzystających z Internetu. Wśród najmłodszych badanych użytkowników Internetu (w wieku 15-17 lat), 6,2% osób wykazywało symptomy zagrożenia uzależnieniem bądź uzależnienia od sieci, natomiast wśród użytkowników z grupy wiekowej 18-24 lata zagrożonych uzależnieniem było 4,7% badanych. Badanie ujawniło, że 15,5% nastolatków korzysta z Internetu w nadmiernym stopniu.

Należy zaznaczyć, że w badaniach kompetencji komputerowych i informacyjnych 2 polscy uczniowie w większości korzystają z komputera w domu. Dla 88% badanych polskich uczniów komputer służy do komunikacji (prawie codziennie). Bardzo często jest on również wykorzystywany do rozrywki (np. słuchanie muzyki, oglądanie filmów). Aktywna i bardziej złożona praca na komputerze jest rzadziej wykonywana niż większość czynności mających na celu poszukiwanie informacji i komunikację poprzez internet.

W szkole polscy uczniowie wykorzystują komputer rzadziej, a korzystanie z komputera do celów szkolnych, a także jego użycie w szkole odzwierciedla typowe zadania zlecane przez nauczycieli - do pisania wypracowań komputer używało 43% badanych. W obszarze zarządzania sobą i swoją pracą z komputera co najmniej raz w miesiącu korzystało 44% uczniów. Rzadziej polscy uczniowie wykorzystywali komputery do wspólnej pracy (32% czy to z uczniami z własnej szkoły, czy też z innych szkół. Tylko 9% uczniów w Polsce używało komputerów do wypełniania przedmiotowych testów oraz robienia notatek dotyczących treści i sposobów uczenia się. W przypadku używania komputerów do wypełniania arkuszy pracy i ćwiczeń z komputera korzystało 28% badanych.

Ministerstwo Edukacji Narodowej przygotowało ankietę monitorującą realizację działań z zakresu profilaktyki i promocji zdrowia w szkołach i placówkach oświatowych do której włączyło pytania z zakresu problematyki nadużywania mediów elektronicznych. Wyniki ankiety są wykorzystane do przygotowania sprawozdań z działalności Ministra Edukacji Narodowej w monitorowanym obszarze określonej w krajowych programach, a także stanowią punkt odniesienia dla kreowania polityki oświatowej państwa w zakresie działalności wychowawczo-profilaktycznej szkół i placówek systemu oświaty. W ankiecie pytania z zakresu profilaktyki nadużywania mediów elektronicznych przez dzieci i młodzież mają na celu uzyskanie informacji czy dyrektorzy szkoły: rozpoznali skalę tego zjawiska wśród uczniów; umożliwili nauczycielom i wychowawcom nabycie kompetencji niezbędnych do realizacji zadań z zakresu przeciwdziałania e-uzależnieniu; przekazują uczniom i ich rodzicom wiedzę na temat zagrożeń związanych z e-uzależnieniami oraz czy szkoła lub placówka korzysta z materiałów dotyczących wychowania, profilaktyki i promocji zdrowia przygotowanych przez Ośrodek Rozwoju Edukacji na zlecenie Ministerstwa Edukacji Narodowej.

Badanie ankietowe realizowane jest w szkołach w pierwszym kwartale roku i zbiera wyniki za poprzedni rok kalendarzowy. Ankieta ma również charakter informacyjno-edukacyjny, gdyż zawarte w niej pytania i komentarze wskazują na skuteczne rozwiązania profilaktyczne ważne w działalności szkoły lub placówki.

Ad.2.

Ministerstwo Edukacji Narodowej podjęło współpracę z Ministerstwem Zdrowia w obszarze problemu e-uzależnień, w którym zakres obejmuje działania uprzedzające e-uzależnienie. Podczas spotkań przedstawicieli Ministerstwa Zdrowia, Ministerstwa Edukacji Narodowej, Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii oraz Instytutu Psychiatrii i Neurologii zostały omówione możliwości i zakresy współpracy, które uwzględniły stanowisko Ministra Edukacji Narodowej do wyników kontroli Przeciwdziałanie e-uzależnieniu dzieci i młodzieży (P/16/070).

W opinii MEN problematyka e-uzależnienia nie należy do właściwości pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Poradnie Psychologiczno-pedagogiczne realizują działania profilaktyczne oraz wspierają wychowawczą i edukacyjną funkcje szkoły. Diagnozowanie dzieci i młodzieży prowadzone jest w celu określenia indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz indywidualnych możliwości psychofizycznych dziecka, wyjaśnienia mechanizmów ich funkcjonowania w odniesieniu do zgłaszanego problemu oraz wskazania sposobu rozwiązania problemu. Stąd, w opinii MEN nie ma potrzeby tworzenia wystandaryzowanych narzędzi diagnostycznych dla poradni psychologiczno-pedagogicznych w zakresie diagnozowania e-uzależnień. Mając jednak na celu dobro dziecka uznano, że w ramach działań uprzedzających (profilaktyka uniwersalna) identyfikujących zachowania problemowe dzieci i młodzieży można rozważyć stworzenie arkuszy obserwacji funkcjonowania ucznia opartych na modelu biopsychospołecznym, które byłby pomocne w zbieraniu przez nauczyciela i rodzica informacji na temat przebiegu rozwoju dziecka. Spostrzeżenia w tym zakresie pozwoliłoby na wczesnym etapie uchwycić zwiastuny świadczące o niepokojącym zachowaniu, w kontekście nadużywania mediów elektronicznych. Ministerstwo Zdrowia przychylnie oceniło w tym zakresie współpracę i wskazało na możliwość finansowanie zadań uwzględniających potrzeby resortu edukacji z Funduszu Rozwiązywania Problemów Hazardowych, w ramach ogłaszanych przez Krajowe Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii konkursów. Cześć problematyki dotycząca profilaktyki uniwersalnej została uwzględniona w konkursie ogłoszonym w dniu 1 marca br., który jest dostępny na stronie: http://www.kbpn.gov.pl/portal?id=6335182.

Ad. 3.

Obecnie nie prowadzi się badań, które mają na celu potwierdzenie skuteczności w zakresie podjętych działań w obszarze przeciwdziałania uzależnieniom behawioralnym, a ograniczeniem problemu e-uzależnienia wśród dzieci i młodzieży. Zakres problematyki badawczej należy do właściwości ministra do spraw zdrowia, a nie oświaty i wychowania.

Zadaniem resortu edukacji jest systematyczne wspieranie wszystkich uczniów i wychowanków w prawidłowym rozwoju i uczenie ich podejmowania zachowań prozdrowotnych oraz co najważniejsze kształtowanie postaw i nawyków zdrowego stylu życia.

Kształtowanie postaw oraz realizowanie działań wychowawczych odbywa się na wszystkich zajęciach edukacyjnych zgodnie z podstawą programową kształcenia ogólnego 3 , która określa zadania wychowawcze szkoły, treści poszczególnych zajęć edukacyjnych, a także zestawy umiejętności kształtowanych u uczniów i wychowanków. Ważne znaczenie w wychowaniu przypisano upowszechnianiu wśród dzieci i młodzieży wiedzy o bezpieczeństwie oraz kształtowaniu właściwych postaw wobec zagrożeń, w tym związanych z korzystaniem z technologii informacyjno-komunikacyjnych i sytuacji nadzwyczajnych.

W prawie oświatowym Minister Edukacji Narodowej przyjął rozwiązania (art. 84 ust. 2 pkt 1 ustawy - Prawo oświatowe 4 ), które dają radzie rodziców kompetencje do uchwalenia przygotowanego dla danej szkoły programu wychowawczo-profilaktycznego, który uwzględnia uwarunkowania lokalne i specyfikę konkretnej szkoły. Każdy przygotowany program wychowawczo-profilaktyczny musi obejmować:

* treści i działania o charakterze wychowawczym skierowane do uczniów, oraz

* treści i działania o charakterze profilaktycznym dostosowane do potrzeb rozwojowych uczniów, przygotowane w oparciu o przeprowadzoną diagnozę potrzeb i problemów występujących w danej społeczności szkolnej, skierowane do uczniów, nauczycieli i rodziców (art. 26 ustawy - Prawo oświatowe).

Diagnozowanie potrzeb i problemów występujących w danej społeczności szkolnej, skierowane do uczniów, nauczycieli i rodziców stanowi systematyczny monitoring różnorodnych zagrożeń, które poprzez podejmowanie działań uprzedzających lub interwencyjnych są niwelowane. Dyrektor szkoły sprawuje nadzór pedagogiczny nad nauczycielami, a także sprawuje opiekę nad uczniami i ma obowiązek zapewnić im warunki do harmonijnego rozwoju psychofizycznego poprzez aktywne działania prozdrowotne.

Mając na uwadze dynamicznie rozwijające się technologie informacyjno-komunikacyjne w projekcie podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych, podkreślono, że jedną z najważniejszych umiejętności rozwijanych w ramach kształcenia ogólnego w szkole podstawowej jest m.in. sprawne i odpowiedzialne posługiwanie się technologiami informacyjno-komunikacyjnymi w procesie uczenia się. Wskazano również, że szkoła podstawowa ma obowiązek przygotowania uczniów do świadomego i odpowiedzialnego korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych. Jej obowiązkiem jest również wyposażenia uczniów w kompetencje potrzebne do korzystania z różnych cyfrowych zasobów informacyjnych, wyszukiwania i krytycznej analizy informacji, ale także bezpiecznego poruszania się w przestrzeni cyfrowej, w tym nawiązywania i utrzymywania opartych na wzajemnym szacunku relacji z innymi użytkownikami sieci.

W ramach realizowanego od 1 września 2016 r. pilotażu programowania, poprzedzającego wprowadzenie w roku szkolnym 2017/2018 do podstawy programowej nauki programowania już od pierwszego etapu edukacyjnego, prowadzony jest szereg działań dla nauczycieli, pomagających im przygotować się do realizacji tego zadania. Organizowane są liczne szkolenia, warsztaty, konferencje, przygotowywane są materiały informacyjne i szkoleniowe. Podnoszenie kompetencji nauczycieli w zakresie wykorzystywania technologii informacyjno-komunikacyjnych na zajęciach pozwoli również na sprawniejsze reagowanie w przypadkach zaobserwowanego niewłaściwego wykorzystania urządzeń cyfrowych przez uczniów.

Działania edukacyjne i wychowawczo-profilaktyczne szkoły w znaczącym stopniu wpływają na proces kontrolowania używania mediów elektronicznych i kształtowania świadomości dzieci i młodzieży w tym zakresie. W procesie kształtowania postawy odpowiedzialnego użytkownika mediów elektronicznych mają jednak wpływ przede wszystkim rodzice.

Ad. 4.

Mając na względzie fakt, że w większości polscy uczniowie korzystają z komputera poza szkołą, a w szczególności w domu, na zlecenie Ministerstwa Edukacji Narodowej Ośrodek Rozwoju Edukacji przygotował liczne działania skierowane do nauczycieli i rodziców uczniów, które obejmują, m.in.:

* szkolenie pn. "Bezpieczni w szkole, bezpieczni w życiu - jak zadbać o bezpieczeństwo młodych użytkowników sieci. Program liderski" zorganizowane we współpracy z Naukową i Akademicką Siecią Komputerową. Celem szkolenia było przygotowanie liderów do prowadzenia szkoleń dla rad pedagogicznych z zakresu zagrożeń związanych z Internetem i nowymi technologiami komunikacyjnymi oraz zwiększenie kompetencji nauczycieli i szkolnych specjalistów w zakresie bezpieczeństwa uczniów w Internecie oraz sposobów reagowania w sytuacjach zagrożenia.

* upowszechnianie programu pn.: "Szkoła dla Rodziców i Wychowawców" zwiększającego kompetencje wychowawcze rodziców i nauczycieli. Program ten jest ukierunkowany w szczególności na budowanie silnej więzi między rodzicami i wychowawcami a dziećmi - najważniejszego czynnika chroniącego przed zachowaniami problemowymi. W części III programu pn. "Nastolatek" uwzględniono tematykę wprowadzania zdrowej dyscypliny, właściwego reagowania na ryzykowne zachowania dziecka, w tym bezpiecznego korzystania z komputera i Internetu.

* opracowanie i wydanie broszury pt. "Dzieci w świecie gier komputerowych. Poradnik nie tylko dla rodziców", której celem jest zapoznanie z różnego rodzaju grami komputerowymi oraz zagrożeniami, na jakie narażone są dzieci w przestrzeni wirtualnej. Znajdują się w niej również wskazówki jak właściwie dobierać gry oraz jak sprawić, by korzystanie z nowych technologii było bezpieczne dla najmłodszych użytkowników komputera i Internetu.

* szkolenie e-learningowe pt. "Cyfrowe portfolio - bezpieczeństwo w komunikacji w mediach", którego celem będzie podnoszenie kompetencji w zakresie bezpiecznego korzystania z mediów, w tym kształtowanie postaw i wychowanie do wartości, kształtowanie postaw etycznych i promowanie wartości w komunikacji i w mediach.

* szkolenie z zakresu problematyki "e-uzależnień" oraz innych uzależnień behawioralnych, którego celem będzie przygotowanie sieci liderów wspierających szkoły i placówki w realizacji zadań z tego obszaru. Szkolenie adresowane jest do specjalistów z poradni psychologiczno-pedagogicznych oraz ośrodków doskonalenia nauczycieli.

W ramach współpracy z Ministrem Zdrowia zaplanowano opracowanie materiałów informacyjnych na temat problemu związanego z fazami procesu wchodzenia w e-uzależnienie przez dziecko, z zaznaczeniem granicy, w której należy mówić już o chorobie i konieczności otoczenia dziecka i rodziny pomocą specjalistów oraz stworzenie bazy zasobów informacyjno-edukacyjnych z tego zakresu dla szerokiego grona odbiorców dorosłych i dzieci.