Kunicki Ireneusz, Związanie sądu wydanym orzeczeniem w procesie cywilnym

W Kodeksie postępowania cywilnego występuje wiele regulacji prawnych dotyczących związania sądu orzeczeniem. W procesie cywilnym zostało ono uregulowane w przepisach art. 200 § 2, art. 332 § 1, art. 341 zd. 2, art. 358, 365 § 1, art. 386 § 6, art. 390 § 2, art. 398¹⁷ § 2, art. 461 § 3, art. 479¹⁹, art. 505²⁶ zd. 1 k.p.c. Z uwagi na różnorodność tych regulacji prawnych ich klasyfikacja może być dokonana według różnych kryteriów. W szczególności należy zwrócić uwagę, że regulacje te częstokroć dotyczą zarówno sądu, który wydał orzeczenie, jak i innych sądów. Regulacje te mają zastosowanie od chwili wydania albo od chwili uprawomocnienia się orzeczenia. Ponadto regulacje te mają zastosowanie do wypowiedzi sądu zawartej w sentencji lub w uzasadnieniu orzeczenia (niektóre tylko do sentencji, niektóre tylko do uzasadnienia, a niektóre zarówno do sentencji, jak i do uzasadnienia).

W wymienionych wyżej przepisach ustawodawca posłużył się rozmaitymi sformułowaniami, a mianowicie: „sąd jest związany wydanym wyrokiem” (art. 332 § 1 k.p.c.), „sąd, któremu sprawa została przekazana, jest związany postanowieniem o przekazaniu sprawy” (art. 200 § 2 k.p.c.), „sąd, któremu sprawa została przekazana, jest związany postanowieniem sądu przekazującego” (art. 461 § 3 k.p.c.), „orzeczenie (wyrok, postanowienie) wiąże sąd” (art. 341 zd. 2, art. 358, 365 § 1, art. 479¹⁹ § 1, art. 505²⁶ zd. 1 k.p.c.), „ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu wyroku wiążą sąd” (art. 386 § 6 k.p.c.), „uchwała wiąże w danej sprawie” (art. 390 § 2 k.p.c.), „uchwała jest w danej sprawie wiążąca” (art. 398¹⁷ § 2 k.p.c.). W sformułowaniach tych występuje ujęcie związania sądu orzeczeniem raz od strony sądu, który jest związany określonym orzeczeniem, a innym razem od strony orzeczenia, które wiąże sąd. W konsekwencji wstępna analiza językowa wskazanych przepisów nie pozwala rozstrzygnąć, czy za pomocą różnych sformułowań unormowano w nich tę samą, czy różne instytucje procesowe.

Do przedstawionego bogactwa sformułowań ustawowych dochodzi jeszcze różnorodność wypowiedzi nauki co do treści pojęcia „związanie” użytego w wymienionych przepisach. W szczególności należy zauważyć, że niekiedy w wypowiedziach tych jednakowo traktuje się pojęcie „związanie” wynikające z poszczególnych przepisów. Utożsamienie poszczególnych wypadków związania sądu orzeczeniem już prima facie budzi wątpliwości. Jeżeli bowiem wskazane przepisy regulowałyby tę samą instytucję prawną, to w znacznej części byłyby zbędne. Uznanie zaś przepisów za zbędne jest niedopuszczalne z punktu widzenia ogólnych zasad poprawności wykładni prawa .

Bardziej szczegółowa analiza wymienionych przepisów pozwala wyróżnić trzy rodzaje związania sądu orzeczeniem.

Po pierwsze, jest to związanie sądu wydanym orzeczeniem w sensie jego niezmienności (art. 200 § 2, art. 332 § 1, art. 341 zd. 2, art. 358, 461 § 3, art. 479¹⁹ § 1, art. 505²⁶ zd. 1 k.p.c.). Chodzi tu o związanie sądu własnym orzeczeniem od chwili wydania go.

Po drugie, jest to związanie w sensie mocy wiążącej orzeczenia wykorzystywanego w tym samym albo w innym postępowaniu jako prejudykat. W tym wypadku mamy do czynienia z mocą wiążącą orzeczenia prawomocnego. Orzeczenie prawomocne wiąże wszystkie sądy, a zatem nie tylko sąd, który je wydał, lecz również inne sądy (art. 365 § 1 k.p.c.).

Po trzecie, związanie sądu orzeczeniem oznacza moc wiążącą orzeczeń sądów wyższego rzędu w tej samej sprawie. Tu możemy wyróżnić moc wiążącą oceny prawnej i wskazań co do dalszego postępowania (art. 386 § 6 k.p.c.) oraz moc wiążącą uchwał Sądu Najwyższego (art. 390 § 2 i art. 398¹⁷ k.p.c.).

Przedmiotem niniejszej pracy jest charakterystyka pierwszego z wyróżnionych rodzajów związania, a mianowicie związania sądu wydanym orzeczeniem, nazywanego również w doktrynie niezmiennością orzeczenia, autoprekluzją albo wewnętrzną mocą wiążącą. Ten rodzaj związania sądu orzeczeniem dotychczas ma najmniej opracowań w nauce.

Związanie sądu wydanym orzeczeniem znajduje zastosowanie w każdym trybie postępowania cywilnego. Zakres pracy jednak został ograniczony tylko do trybu procesu cywilnego z kilku względów. Po pierwsze, przepisy o procesie stosuje się do innych trybów postępowania cywilnego uregulowanych w Kodeksie postępowania cywilnego (art. 13 § 2 k.p.c.) bądź w innych ustawach (np. art. 35 i 229 p.u.n.; art. 20 u.TK w zw. z art. 13 § 1 zd. 1 k.p.c.). Podstawowe zatem znaczenie dla rozważań zawartych w pracy ma analiza związania sądu wydanym orzeczeniem w procesie cywilnym. Analiza ta może być podstawą do rozważań nad problematyką związania sądu wydanym orzeczeniem w innych trybach postępowania cywilnego. Po drugie, inne tryby postępowania cywilnego charakteryzują się pewną swoistością w stosunku do procesu. W konsekwencji związanie sądu wydanym orzeczeniem w innych trybach postępowania cywilnego wymaga samodzielnego opracowania.

Zauważyć przy tym wypada, że sprawy cywilne mogą być załatwiane nie tylko w postępowaniu cywilnym, lecz także w postępowaniu karnym. Związanie sądu wydanym orzeczeniem w procesie cywilnym zatem ma zastosowanie również do sądów powszechnych i wojskowych załatwiających sprawy cywilne w postępowaniu karnym. Dotyczy to powództwa adhezyjnego i odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, albowiem w tych wypadkach znajdują odpowiednie zastosowanie przepisy regulujące proces cywilny (art. 70 i 558 k.p.k. w zw. z art. 13 § 1 zd. 1 k.p.c.).

Związanie sądu wydanym orzeczeniem nie ma charakteru bezwzględnego, pomimo tendencji do absolutyzowania tej instytucji prawnej przez naukę. Odstępstwo od tego związania przewidują liczne przepisy prawa, częstokroć niedostrzegane w literaturze przedmiotu (por. art. 18 § 2 zd. 1, art. 120 § 1, art. 174 § 2 zd. 2, art. 200 § 2 zd. 2 i 3, art. 240 § 1, art. 275, 276 § 2 zd. 2, art. 332 § 2, art. 343¹, 359 § 1 i 2, art. 492¹ § 1 i 2, art. 502¹ § 1 i 2, art. 505³⁴ § 1, art. 505³⁶ § 2 k.p.c.; art. 110 u.k.s.c.). Analiza tych przepisów dokonana w rozdziale VI pracy pozwoli pełniej wyjaśnić treść związania sądu wydanym orzeczeniem.