Brzezińska Joanna (red.), Giezek Jacek (red.), Zmodyfikowane typy przestępstw w teorii i praktyce sądowej

Typizacja zachowania kryminalizowanego przez ustawodawcę jako czyn zabroniony jest podstawowym, a zarazem najtrudniejszym problemem legislacyjnym, wymagającym prawidłowego rozpoznania oraz uwzględnienia rozmaitych aspektów teoretycznych, dogmatycznych, aksjologicznych czy kryminalnopolitycznych . Opis zawierający się w znamionach typu – spełniając wiele istotnych funkcji (w szczególności zaś funkcję gwarancyjną) – musi wskazywać te cechy zachowania, dzięki którym będziemy w stanie stwierdzić, czy jest ono karalnym naruszeniem normy sankcjonowanej, a tym samym zdołamy je odróżnić od zachowań prawnokarnie irrelewantnych. Warunkiem stwierdzenia, że konkretny przejaw ludzkiej aktywności stanowi realizację znamion czynu zabronionego, jest bowiem naruszenie zakazu lub nakazu zawartego w normie sankcjonowanej . Nie będzie więc wcale przesadą stwierdzenie, że gdyby zabrakło klarownego opisu typu czynu zabronionego, stwarzającego możliwość jednoznacznego zdekodowania zawartej w nim normy, to zagrożona byłaby jedna z podstawowych zasad prawa karnego, a mianowicie zasada nullum crimen sine lege certa .

Zdając sobie sprawę z fundamentalnego znaczenia opisu składającego się na typizację zabronionego zachowania, nie możemy jednocześnie tracić z pola widzenia, że opis ten ma strukturę złożoną. Jeśli bowiem ma on stanowić podstawę dekodowania zawartej w nim normy, to przecież trzeba w nim określić co najmniej jej adresata, zakazane (nakazane) zachowanie, a niekiedy także skutek tego zachowania oraz wybrane okoliczności różnicujące rozmaite postacie, w jakich typizowane zachowanie może się przejawiać. Warto podkreślić, że różnicowanie może w istocie dotyczyć każdego elementu stanowiącego charakterystykę zabronionego zachowania, a jedyne ograniczenie stanowi tutaj nazbyt niekiedy „rozbudzona” wyobraźnia ustawodawcy oraz przyjmowana przezeń aksjologia, będąca punktem wyjścia przy wartościowaniu podlegających zmianom okoliczności jako podwyższających lub obniżających jego kryminalną zawartość. Nic wszak nie stoi na przeszkodzie, aby ustawodawca uznał – lepiej lub gorzej racjonalizując swą ocenę w tym zakresie – że o zawartości tej, czyli o społecznej szkodliwości, której odzwierciedleniem jest wynikająca z przepisu sankcja karna, decyduje m.in. osoba sprawcy, sposób jego zachowania, rodzaj oraz rozmiar wyrządzanej szkody czy wreszcie stosunek psychiczny do popełnianego czynu. Na każdej z tych płaszczyzn można wszak doszukiwać się okoliczności, za pomocą których dałoby się modyfikować opis zabronionego zachowania. Posługując się przykładem, powiedzielibyśmy zatem, że jeśli – najogólniej rzecz ujmując – zabronione ma być zachowanie, którego skutkiem jest śmierć człowieka, a więc naruszenie jednego z najwyżej sytuowanych w hierarchii aksjologicznej dóbr prawem chronionych, to przecież powstać musi od razu pytanie, czy naruszenie zakazu zabijania – już na płaszczyźnie ustawowej oraz w sposób znajdujący odzwierciedlenie w treści normy sankcjonującej (oraz dekodowanej z niej sankcji karnej) – powinniśmy modyfikować w zależności od tego, kto ów skutek wywołał, jakie kierowały nim intencje, jaki wybrał sposób jego spowodowania, zwłaszcza jeśli skutek był zamierzony. Spowodować śmierć lub naruszyć jakiekolwiek inne dobro prawem chronione można wszak w rozmaitych okolicznościach oraz – zazwyczaj – na wiele różnych sposobów.

Jeśliby ustawodawca uznał, że wszystkie te modalności powinny znaleźć odzwierciedlenie w tekście ustawy karnej, to – umieszczając je w opisie zabronionego zachowania – prowokuje tym samym do stawiania szeregu pytań, w pierwszej kolejności o charakterze ogólnym, dotyczących m.in. struktur normatywnych, jakie powstają w wyniku tego rodzaju modyfikacji, istotnych na płaszczyźnie dogmatycznej relacji zachodzących między typami zmodyfikowanymi, odpowiedzialności osób współdziałających w realizacji znamion typów różnicowanych ze względu na podmiot, a wreszcie konsekwencji braku świadomości co do tego, jakie znamię modyfikujące zostało w konkretnym przypadku zrealizowane. Z kolei pytania bardziej szczegółowe, skupiające się zazwyczaj na typizacjach bogato i pod wieloma względami modyfikowanych, zmierzają do ustalenia, czy i w jakim stopniu można je uznać za dogmatycznie oraz kryminalnopolitycznie dobrze uzasadnione.

Świadomość sygnalizowanych tutaj problemów oraz towarzysząca jej potrzeba poszukiwania odpowiedzi na stawiane wyżej pytania stanowiły zachętę do zainicjowania szerszej debaty, podjętej w ramach konferencji zorganizowanej w marcu 2016 r. w Katedrze Prawa Karnego Materialnego Uniwersytetu Wrocławskiego, której pokłosie stanowi prezentowany zbiór opracowań. Pierwszą jego część poświęcono teoretycznym oraz dogmatycznym problemom zmodyfikowanych typów przestępstw, umieszczając w niej rozważania na temat ich istoty, struktury normatywnej, współdziałania przestępnego w przypadku modyfikowania typu ze względu na podmiot, strony podmiotowej, w tym w szczególności konsekwencji błędu obejmującego znamię modyfikujące. Część druga – w mniejszym stopniu związana z teoretyczno-dogmatycznymi aspektami typizacji zmodyfikowanych – koncentruje się przede wszystkim na wybranych przestępstwach (m.in. przestępstwach przeciwko życiu), w szczególności zaś na znamionach lub okolicznościach je modyfikujących, nadających im postać kwalifikowaną, względnie uprzywilejowaną w relacji do typu traktowanego jako podstawowy.

Dodać należy, że inspirację do podjęcia tego właśnie tematu stanowił projekt badawczy, realizowany w ramach grantu finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki, przyznanych na podstawie decyzji nr DEC 2012/07/D/HS5/00605, którym kieruje dr Joanna Brzezińska.

Wrocław, październik 2016 r.

Prof. dr hab. Jacek Giezek