Michalska-Warias Aneta, Zgwałcenie w małżeństwie

W XVII w. wybitny angielski prawnik Sir Matthew Hale w najważniejszym dziele swego życia zatytułowanym Historia Placitorum Coronae, które na długie lata zdeterminować miało angielską i amerykańską praktykę sądową, stwierdził autorytatywnie, że „mąż nie może być uznany za winnego zgwałcenia swej prawowitej żony, bowiem przez obopólną zgodę małżeńską i zawarty kontrakt, żona oddała się w tym względzie swemu mężowi i zgody tej nie może wycofać”. Tę myśl zaczęto z czasem na gruncie angielskiej i amerykańskiej literatury prawniczej określać mianem „marital rape exemption”, tj. zasady nieodpowiedzialności męża za zgwałcenie żony, a uznanie jej za niewiążącą nastąpiło dopiero pod koniec XX w., gdy nie dało się już dłużej utrzymać wyłączenia odpowiedzialności sprawcy zgwałcenia opartej na przekonaniach nieprzystających zupełnie do współczesnej pozycji i roli kobiety w społeczeństwie.

Oczywiście Hale, gdy głosił swą maksymę, nie mówił niczego kontrowersyjnego, a raczej stwierdzał coś oczywistego od starożytności. Zasadnicza zmiana spojrzenia na intymne relacje małżonków i ich wzajemne obowiązki i prawa z nimi związane nastąpić bowiem miała dopiero w XX w. Co przy tym wydawać się może interesujące, w państwach Europy Zachodniej oraz w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej dopuszczenie możliwości ścigania męża za zgwałcenie żony łączyło się z reguły z dość poważnymi dyskusjami na ten temat i dokonało się stosunkowo późno. W Anglii przełomowe w tym zakresie było orzeczenie Izby Lordów w sprawie znanej jako R. versus R. z 1992 r., w Niemczech bezkarność zgwałcenia żony zniesiono dopiero w 1997 r., a w Stanach Zjednoczonych zgwałcenie w małżeństwie penalizowane jest we wszystkich ustawodawstwach stanowych od 1993 r., kiedy to odpowiednie przepisy w tej kwestii uchwalono w Karolinie Północnej.

W Polsce w okresie międzywojennym nie dopuszczano możliwości pociągnięcia męża do odpowiedzialności karnej za zgwałcenie żony, co pod rządami kodeksu karnego z 1932 r. wynikało z samego usytuowania zgwałcenia w rozdziale zatytułowanym „Nierząd”. Przyjmowano bowiem, że kontakty seksualne między małżonkami z istoty swojej nie mogły mieścić się w pojęciu nierządu. Takie spojrzenie na tę problematykę zaczęło być jednak kwestionowane już w późnych latach 40. XX w., np. przez wskazywanie pożądanych wyjątków od zasady nieodpowiedzialności męża za zgwałcenie żony, a jako stany faktyczne uzasadniające kwalifikowanie zachowania sprawcy jako zgwałcenia wskazywano przymuszenie małżonka do nieakceptowanych przez niego praktyk seksualnych lub też wymuszenie zbliżenia na małżonku w trakcie separacji. Po wejściu w życie kodeksu karnego z 1969 r., podobnie jak w wielu innych państwach Europy Środkowej i Wschodniej, przestępstwo zgwałcenia zaliczono do przestępstw przeciwko wolności, a ta zmiana rodzajowego przedmiotu ochrony spowodowała, że – przy zachowaniu syntetycznego ujęcia przestępstwa zgwałcenia, wzorowanego na kodeksie karnym z 1932 r. – oczywiste stało się to, że jego sprawcą mógł być także małżonek ofiary . Tym samym w Polsce zgwałcenie w małżeństwie stało się zachowaniem bezprawnym i karygodnym w związku z ujęciem go jako przestępstwa powszechnego, co właśnie przy inaczej określonym przedmiocie ochrony musiało prowadzić do jedynego prawidłowego wniosku, że żaden rodzaj relacji między sprawcą a ofiarą nie mógł uzasadniać wymuszania na niej uległości sposobami wskazanymi w art. 168 k.k. z 1969 r. Tak „łagodne” przejście od przyjmowanej na gruncie kodeksu karnego z 1932 r. zasady bezkarności męża za zgwałcenie żony spowodowało jednak, że problematyka ta tylko w ograniczonym zakresie stanowiła dotąd przedmiot zainteresowania przedstawicieli doktryny prawa karnego, uznawano bowiem, że skoro zgwałcenie w małżeństwie stanowi jedną z możliwych odmian zgwałcenia w ogóle, to nie wymaga szczególnej analizy dogmatycznej .

Natomiast w tych państwach, w których wprowadzenie karalności zgwałcenia w małżeństwie nastąpiło na skutek wyraźnych starań w tym zakresie i poprzedzone było burzliwymi nieraz debatami, przestępstwo to traktowane bywa obecnie w szczególny sposób – np. w prawie francuskim uznano zgwałcenie osoby, z którą sprawca pozostaje w intymnym związku, za okoliczność kwalifikującą, przekładającą się na surowszy wymiar kary w porównaniu ze zgwałceniem osoby, z którą sprawcy nie łączyły wcześniej tak silne więzi. Problematyce zgwałcenia w małżeństwie poświęcono też, szczególnie w nauce amerykańskiej, liczne opracowania o charakterze kryminologicznym, w tym przypadku bowiem ustalenie samego występowania takiego zjawiska traktowane było jako ważki argument w debatach nad zmianą kształtu prawa. Tematyka zgwałcenia w ogóle, a zgwałcenia w małżeństwie w szczególności, od lat też stanowi przedmiot zainteresowania feministek, dostarczając im argumentów mających potwierdzać brak równego traktowania kobiet, a stosowana przez mężczyzn przemoc seksualna miałaby być – w takim ujęciu – elementem podporządkowywania sobie przez nich kobiet i zmuszania ich do akceptowania zwalczanego przez feminizm patriarchatu.

Zasadniczym celem opracowania jest próba dokonania na gruncie prawa polskiego kompleksowej analizy zarówno ustawowego typu przestępstwa zgwałcenia pod kątem specyfiki jego stosowania w sprawach dotyczących zgwałcenia w małżeństwie (oraz w wykazujących analogiczną specyfikę sprawach dotyczących zgwałcenia przez konkubenta), takich bowiem refleksji było dotąd niewiele w polskiej literaturze karnistycznej , jak i przybliżenie czytelnikowi burzliwej historii i aktualnych uregulowań tego przestępstwa, przede wszystkim w wybranych państwach Europy Zachodniej oraz Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, z uwzględnieniem jednak także regulacji występujących w innych państwach świata i innych kręgach kulturowych oraz międzynarodowych aktów prawnych odnoszących się do przemocy seksualnej między małżonkami lub konkubentami.

Analiza polskich regulacji prawnych ma na celu ustalenie, na czym – mimo braku szczególnego typu zgwałcenia w małżeństwie lub konkubinacie – polegać mogą ewentualne trudności w stosowaniu tych przepisów do zgwałcenia na szkodę małżonka lub konkubenta, a także, w jaki sposób fakt istnienia relacji intymnej pomiędzy sprawcą i ofiarą zgwałcenia może przekładać się na prawnokarną ocenę tego typu zachowań.

W pracy używane jest najczęściej określenie „zgwałcenie małżonka” lub „zgwałcenie w małżeństwie”, jednak termin ten stosowany jest jako pewien skrót myślowy, analogiczne w istocie problemy dotyczą bowiem także relacji między konkubentami i tematyka ta uwzględniona została również w części teoretycznej oraz empirycznej pracy. Należy też pamiętać o tym, że w praktyce pod terminem „zgwałcenie w małżeństwie” kryją się właściwie tylko zgwałcenia, których sprawcą jest mężczyzna a ofiarą kobieta, mimo że z formalnego punktu widzenia każde z małżonków może być zarówno sprawcą, jak i ofiarą tego przestępstwa.

Przeprowadzone badania aktowe mają służyć przede wszystkim ustaleniu kryminologicznego obrazu przestępstwa zgwałcenia w małżeństwie lub konkubinacie. Zbadane akta spraw, w których wszczęto lub odmówiono wszczęcia śledztwa w latach 2006–2009 w całej Polsce, stanowiły na tyle duży materiał badawczy, że na ich podstawie można dokonać pewnych uogólnień dotyczących zarówno tego, jakie stany faktyczne zgłaszane są organom ścigania jako zgwałcenie przez małżonka lub konkubenta, a także jaka jest praktyka organów ścigania i sądów w tym zakresie. Do analizy niektórych danych liczbowych uzyskanych w toku prowadzonych badań aktowych zastosowano także podstawowe metody statystyczne, takie jak: statystyki opisowe, testy normalności, macierze korelacji, test t-Studenta, a także statystyki nieparametryczne do porównywania wielu prób zmiennych, tj. ANOVA Friedmana oraz współczynnik zgodności Kendalla.

Praca składa się z 6 rozdziałów. W rozdziale I przedstawione zostały wyniki prowadzonych dotąd, głównie na gruncie amerykańskim i zachodnioeuropejskim, badań dotyczących charakterystyki zgwałcenia w małżeństwie jako pewnego fenomenu społecznego. W tym rozdziale wskazano także na niektóre ankietowe badania dotyczące przemocy w rodzinie, w tym przemocy o charakterze seksualnym. Podkreślenia wymaga to, że zgwałcenie stanowi zwykle tylko jeden z aspektów tak rozumianej przemocy, a zatem tego typu badania rzadko pozwalają na ustalenie, jaka jest rzeczywista skala tego zjawiska (odrębnym problemem wymagającym podkreślenia jest występowanie pewnych różnic w definicjach zgwałcenia w różnych systemach prawnych, co dodatkowo może utrudniać czynienie porównań co do skali tego zjawiska w różnych porządkach prawnych).

Rozdział II charakteryzuje prawnokarne ujęcia zgwałcenia w małżeństwie w wybranych systemach prawa, przy czym szczególną uwagę poświęcono regulacjom angielskim i amerykańskim z tego powodu, że w tych państwach zjawisko to od kilkudziesięciu lat stanowi przedmiot istotnych refleksji przedstawicieli nauki, co z kolei wynika ze wspomnianej wyżej burzliwej historii zmieniania regulacji prawnych odnoszących się do zgwałcenia w małżeństwie w kierunku zniesienia zasady bezkarności męża za zgwałcenie żony. Na gruncie angielskim i amerykańskim niezwykle ważny wpływ na zmianę podejścia do zjawiska zgwałcenia w małżeństwie miała niewątpliwie ideologia feministyczna, zatem także tym kwestiom poświęcono uwagę, choć – co wymaga podkreślenia – współczesne poglądy najbardziej radykalnych odłamów feminizmu na samą istotę zgwałcenia nie przełożyły się na przyjmowane rozwiązania prawne. Ponadto scharakteryzowano uregulowania prawne w historycznie wyodrębnionych grupach państw europejskich – jest to zatem, poza systemem anglosaskim, prawo państw kręgu romańskiego, germańskiego oraz państw Europy Środkowej i Wschodniej (potraktowanych łącznie głównie z powodu specyfiki rozwoju ich prawa karnego w II połowie XX w.). Przedstawiono też dane dotyczące karalności zgwałcenia w małżeństwie lub jej braku w wybranych państwach świata, a także podjęto próbę wskazania występujących aktualnie modeli odpowiedzialności za zgwałcenie w małżeństwie. Problematyka przemocy o charakterze seksualnym pomiędzy małżonkami czy konkubentami uwzględniana jest też współcześnie na gruncie prawa międzynarodowego, często jako fragment szerszego zjawiska przemocy w rodzinie czy przemocy wobec kobiet, zatem także te kwestie poruszono w rozdziale II.

Rozdział III pracy dotyczy specyfiki zgwałcenia w małżeństwie, widzianej przez pryzmat ustawowego typu przestępstwa zgwałcenia. Posługując się metodą formalno-dogmatyczną, dokonano w nim analizy ustawowych znamion przestępstwa zgwałcenia, właśnie pod kątem oceny stanów faktycznych zgwałcenia w małżeństwie. Mimo że polskie prawo nie wyróżnia formalnie takiego typu zgwałcenia, co zresztą wydaje się ujęciem jak najbardziej prawidłowym, a zatem co do zasady zgwałcenie w małżeństwie powinno być traktowane jak każde inne zgwałcenie, to jednak istnienie więzi małżeńskiej pomiędzy sprawcą a ofiarą może rzutować na prawnokarne oceny stanów faktycznych, w których dochodzi do wymuszenia kontaktu seksualnego na małżonku. Jednym z takich problemów specyficznych dla zgwałcenia w małżeństwie jest choćby kwestia istnienia domniemanej zgody małżonków na obcowanie płciowe, czy wystąpienie ewentualnego błędu sprawcy co do występowania takiej zgody i/lub oporu ze strony ofiary. Szczególnie w związkach charakteryzujących się stosowaniem przemocy jako takiej problem ten jest o tyle istotny, że ofiara może ogólnie obawiać się gwałtownych zachowań ze strony sprawcy, zatem w przypadku wymuszania na niej obcowania płciowego nie stawia w ogóle oporu lub manifestuje go w bardzo słaby sposób. W tym samym rozdziale omówiono także m.in. specyficzne dla zgwałcenia w małżeństwie kwestie związane z formami popełnienia przestępstwa, wymiarem kary czy zbiegiem przepisów (w tym ostatnim przypadku szczególnie interesująca i doniosła praktycznie, co pokazały badania aktowe, jest kwestia zbiegu art. 197 k.k. z art. 207 k.k.).

Procesowe zagadnienia o szczególnym znaczeniu w sprawach dotyczących zgwałcenia w małżeństwie scharakteryzowane zostały w rozdziale IV. Omówiono w nim przede wszystkim zmianę trybu ścigania przestępstwa zgwałcenia oraz jej spodziewane nikłe znaczenie dla bardziej efektywnego ścigania zgwałcenia w małżeństwie, ze względu na przysługujące pokrzywdzonej prawo odmowy składania zeznań, gdy sprawcą jest jej mąż lub konkubent. Można zatem zakładać, że po zniesieniu wnioskowego trybu ścigania zgwałcenia, w praktyce w sprawach dotyczących takich czynów na szkodę małżonka lub konkubenta zmieni się zapewne tylko podstawa prawna odmowy wszczęcia lub umorzenia postępowania karnego. Tam gdzie do tej pory wskazywano brak wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, organy procesowe wskazywać będą zapewne na brak danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie popełnienia przestępstwa. Na taką decyzję procesową przekłada się bowiem zwykle, co wykazały badania aktowe, skorzystanie przez pokrzywdzoną z prawa odmowy składania zeznań.

W rozdziale V, zamykającym rozważania o charakterze stricte prawnym, zarysowane zostały inne niż prawnokarne następstwa zgwałcenia w małżeństwie. Tego rodzaju czyny, co oczywiste, mogą rodzić dość poważne konsekwencje, przede wszystkim na gruncie prawa rodzinnego, a także prawa zobowiązań, jako delikty powodujące odpowiedzialność odszkodowawczą oraz na gruncie prawa spadkowego. W rozdziale tym omówiono także zakres praw i obowiązków małżonków w zakresie pożycia małżeńskiego, a także zakres tych praw i obowiązków oraz możliwe skutki nadużywania tychże praw lub niewywiązywania się z obowiązków w świetle prawa kanonicznego.

Rozdział VI pracy przedstawia wyniki przeprowadzonych badań aktowych. Badaniu podlegały wszystkie sprawy dotyczące zgwałcenia w małżeństwie lub konkubinacie zarejestrowane we wszystkich jednostkach prokuratury w Polsce w latach 2006–2009. Były to zatem trzy kategorie spraw, a mianowicie sprawy, w których wydano postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa, sprawy zakończone wydaniem postanowienia o umorzeniu śledztwa oraz sprawy, w których skierowano do sądu akt oskarżenia, przy czym w przypadku tych ostatnich, jako ich szczególnie istotną podgrupę, analizowano te sprawy, w których doszło do skazania sprawcy za zgwałcenie. W tej grupie spraw dokonano także ustaleń dotyczących charakterystyki sprawcy pod względem jego wykształcenia, zatrudnienia, wieku, stanu cywilnego itp. Na cały materiał badawczy składało się 667 spraw, z czego 176 stanowiły sprawy zakończone skierowaniem aktu oskarżenia do sądu. Oprócz badań ilościowych polegających na uzyskaniu z badanego materiału danych liczbowych określających cechy zachowań podlegających ocenie organów ścigania i sądów, a następnie ich analizy, przede wszystkim pod kątem związku tych cech ze sposobem zakończenia sprawy, a także oprócz analogicznych danych obrazujących sposoby działania organów wymiaru sprawiedliwości, w tej części pracy przedstawiono także opisy licznych pojedynczych stanów faktycznych (studia przypadków), co powinno, jak się wydaje, wzbogacić opracowanie w zakresie poznawczym. Dzięki tym opisom czytelnik ma szansę dowiedzieć się, jakiego typu sprawy trafiają do wiadomości organów ścigania i sądów jako zgwałcenia w małżeństwie lub konkubinacie.

Praca stanowi pierwsze w literaturze polskiej monograficzne opracowanie tematyki zgwałcenia w małżeństwie. Podczas jej przygotowywania wykorzystana została dość bogata literatura obca (przede wszystkim anglojęzyczna, ale też np. niemiecka i francuska), odnosząca się do tej problematyki, oraz polska literatura karnistyczna poświęcona przestępstwu zgwałcenia, ze szczególnym uwzględnieniem zgwałcenia w małżeństwie. Wykorzystano też powszechnie dostępne dane dotyczące badań nad przemocą domową, w tym przemocą na tle seksualnym. Podczas badań aktowych wykorzystane zostały sporządzone przez autorkę formularze, w których odnotowaniu podlegały dane zbierane dla poszczególnych kategorii spraw.

Serdeczne podziękowania pragnę skierować pod adresem tych wszystkich osób, które pomogły mi i wspierały na kolejnych etapach pracy nad książką. Jestem ogromnie wdzięczna moim najbliższym za okazane zrozumienie i stworzenie mi warunków do pracy. W szczególny sposób pragnę podziękować Panu Profesorowi Markowi Mozgawie za poświęcony mi czas, za cenne uwagi merytoryczne, a także za zachęcenie mnie do zajęcia się tematyką zgwałcenia w małżeństwie.