Wójtowicz Ewa, Zawieranie umów między przedsiębiorcami

Umowy są podstawowym instrumentem prawnym wykorzystywanym w obrocie gospodarczym. Obrót ten podlega nieustannym zmianom, które były widoczne zwłaszcza w ostatnich latach ze względu na postęp naukowy i wykorzystanie nowoczesnych technologii, jak również na skutek przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Problematyka zawierania umów była przedmiotem zainteresowania polskiego ustawodawcy w 2003 r., kiedy znowelizowano wiele przepisów kodeksu cywilnego regulujących te kwestie, znajdujących zastosowanie do stosunków między przedsiębiorcami. Obecnie trwają prace nad nowym kodeksem cywilnym, w którym znajdzie się również regulacja zawierania umów. Na poziomie europejskim i międzynarodowym funkcjonują opracowania i akty prawne, dotyczące między innymi zawierania umów, które wpływać mogą także na polski porządek prawny. Ograniczenie rozważań jedynie do umów dwustronnie profesjonalnych (gospodarczych) nie oznacza jednak zaprzeczenia temu, że regulacja prawna ich dotycząca razem z regulacją umów w obrocie powszechnym i umów konsumenckich tworzą jedną całość.

Określając źródła prawa dotyczące zawierania umów, należy wskazać po pierwsze regulację ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) oraz innych ustaw, nie ograniczając się jednak do prawa pozytywnego. Znaczącą rolę pełnią zwyczaje zarówno o charakterze lokalnym, jak i międzynarodowym, pod warunkiem, że są znane przez strony lub że powinny im być znane. Dotyczy to zwłaszcza profesjonalistów, w stosunku do których przyjmuje się, że znają ustalone zwyczaje występujące w obrocie gospodarczym . Ponadto wpływ na umowy mają uregulowania o charakterze ponadnarodowym, jak Konwencja Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów sporządzona w Wiedniu dnia 11 kwietnia 1980 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 45, poz. 286) oraz omówione poniżej rozwiązania modelowe, które nie mają wprawdzie charakteru wiążącego, ale stanowić mogą pewną propozycję do rozważenia dla polskiego ustawodawcy. Przedstawione zostały również w zarysie dotychczasowe rezultaty pracy Komisji Kodyfikacyjnej przy Ministrze Sprawiedliwości opracowującej projekt nowego kodeksu cywilnego, dotyczące zawierania umów.

Modelowe reguły o charakterze ponadnarodowym to trzy grupy propozycji rozwiązań prawnych w zakresie umów: opracowane przez Komisję do Spraw Międzynarodowego Prawa Umów (tzw. komisję Lando) Zasady Europejskiego Prawa Umów (Principles of European Contract Law) , przygotowane przez grupę roboczą powołaną przez Międzynarodowy Instytut Unifikacji Prawa Prywatnego Zasady Międzynarodowych Kontraktów Handlowych UNIDROIT oraz opracowywany obecnie pod patronatem Komisji Europejskiej Wspólny System Odniesienia (Common Frame of Reference).

Zgodnie z preambułą do zasad UNIDROIT, ustanawiają one ogólne normy dla międzynarodowych kontraktów handlowych i mają być stosowane, gdy strony tak postanowiły, a także gdy strony uzgodniły, że kontrakt poddany będzie ogólnym regułom prawa, oraz jeżeli mogą zapewnić rozwiązanie określonej kwestii, dla której nie jest możliwe ustalenie w prawie właściwym odpowiedniej normy. Ponadto mogą być one wykorzystywane przy wykładni i uzupełnianiu innych aktów międzynarodowego prawa jednolitego i prawa krajowego oraz służyć za model dla krajowego i międzynarodowego ustawodawcy. Terminy "międzynarodowy" oraz "kontrakt handlowy" nie zostały zdefiniowane; w zamierzeniu twórców powinno się im nadawać jak najszersze znaczenie . Jako funkcję PECL jego autorzy wskazywali: stymulowanie tworzenia jednolitych reguł dla wewnątrzwspólnotowego obrotu gospodarczego i tworzenie podstawy dla jednolitego prawa kontraktów, wspomaganie budowy "mostu" między systemami romańsko-germańskimi a systemami common law, ujednolicanie praktyki kontraktowej, wprowadzanie nowoczesnego lex mercatoria i służenie jako podstawa do harmonizacji europejskiego prawa umów, a ponadto stanowienie wskazówki dla sądów i ustawodawców krajowych państw członkowskich . Głównymi celami CFR określonymi przez Komisję Europejską są: po pierwsze poprawa jakości legislacji oraz spójności istniejącego i przyszłego prawa europejskiego w zakresie prawa umów, a po drugie stworzenie ewentualnego instrumentu opcyjnego europejskiego prawa umów . Co do tego, czy i o jakim charakterze instrument opcyjny zostanie wprowadzony, nie podjęto jeszcze decyzji . Prace nad CFR nie zostały dotąd zakończone. Opublikowano jedynie projekt, który ma stanowić przedmiot szerokiej dyskusji - Draft Common Frame of Reference . Projekt jest częściowo oparty na poprawionej wersji PECL, obejmuje jednak materię szerszą niż ten ostatni akt, zajmując się również zobowiązaniami pozaumownymi. DCFR jest tekstem akademickim i nie jest przesądzone, czy stanie się podstawą dla rzeczywistego Wspólnego Systemu Odniesienia jako aktu prawnego Wspólnot Europejskich . Zwraca się uwagę, że CFR jest bardziej liberalne, a mniej niż PECL uwzględnia zasady sprawiedliwości społecznej . W ramach prac prowadzonych nad prawem umów pod auspicjami Komisji Europejskiej wydano również zbiór zasad sformułowanych na podstawie istniejących europejskich regulacji prawnych, dotyczących obowiązków przedumownych, zawarcia umowy oraz niedozwolonych klauzul umownych - Principles of the Existing EC Contract Law (Acquis Principles). Contract I. Pre-contractual Obligations, Conclusion of Contract, Unfair Terms opracowane przez tzw. grupę Acquis . Zasady Acquis opracowane zostały na podstawie istniejących regulacji, w szczególności zawartych w traktatach, dyrektywach i rozporządzeniach, z uwzględnieniem orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Ponadto wzięto pod uwagę inne traktaty międzynarodowe, które służyły jako wzorzec dla prawa europejskiego, zwłaszcza konwencję wiedeńską. W zamierzeniu ich autorów zasady Acquis mają stanowić przede wszystkim narzędzie dla ustawodawcy wspólnotowego, poza tym jednak mogą służyć za punkt odniesienia i wytyczne również dla państw członkowskich przy przenoszeniu nowego prawodawstwa europejskiego do wewnętrznego porządku prawnego. Po trzecie, mogą być pomocne dla sądów krajowych i praktyków przy dokonywaniu interpretacji dyrektyw oraz rozporządzeń. Wreszcie zasady Acquis stanowią cześć szerszego projektu opracowywania Wspólnego Systemu Odniesienia (CFR), choć nie mają w zamierzeniu autorów stanowić części CFR jako takie, a jedynie stanowić pomoc dla twórców CFR . Poszukiwanie zasad w acquis communautaire znajduje swoje uzasadnienie w tym, że przy tworzeniu nowego prawa przydatne jest sięgnięcie do istniejących już zasad w danym obszarze .

Poza przepisami wskazanych powyżej aktów prawnych, a także poglądami polskiej i obcej doktryny, przedmiotem analizy były również orzeczenia sądów polskich, a także orzeczenia sądów zagranicznych zapadłe przy rozstrzyganiu spraw na podstawie przepisów konwencji wiedeńskiej. Jednak jedynie niewielka ilość orzeczeń sądów polskich dotyczy samej procedury zawierania umów.

W literaturze zwraca się uwagę na wykształcenie się w ramach jednolitego dotychczas systemu prawa cywilnego specjalnych obszarów regulacyjnych, wyróżnianych według kryterium uczestników obrotu, ze względu na ich tzw. profesjonalny i konsumencki, a w pozostałym zakresie - powszechny charakter . Wyróżniany w ten sposób obrót profesjonalny wykazywać ma odrębności przemawiające za koniecznością specjalnego unormowania stosunków łączących przedsiębiorców. Mają się one przejawiać w swoistym ujęciu zasad swobody umów oraz autonomii woli i w podwyższonym standardzie staranności wymaganej od uczestników tego obrotu podczas wykonywania zobowiązań (art. 355 § 2 k.c.) i w innych sytuacjach. W transakcjach handlowych - zarówno międzynarodowych, jak i krajowych - obowiązują ponadto zasady dobrej wiary i rozsądku, a duże znaczenie mają zwyczaje i praktyka wytworzone przez strony w ich wzajemnych kontaktach.

Obecny stan prawny nasuwa przede wszystkim pytanie, czy należy dążyć do tworzenia odrębnej regulacji zawierania umów dla przedsiębiorców, która już obecnie de facto funkcjonuje w ramach kodeksu cywilnego. Należy rozważyć, czy i jakie przesłanki przemawiają za specjalnym traktowaniem przez ustawodawcę procesu zawierania kontraktów dwustronnie handlowych. Wreszcie istotne znaczenie ma też to, czy obszar regulacji swoistej w stosunku do obrotu powszechnego powinien zostać rozszerzony, czy też może prawo cywilne w obszarze zawierania umów powinno być bardziej jednolite. Należy przede wszystkim odpowiedzieć na pytanie, czy i w jakim zakresie obecna regulacja prawna odpowiada potrzebom współczesnego obrotu prawnego, który nie tylko dotyczy stosunków wewnętrznych, ale w coraz większym stopniu ma charakter ponadnarodowy.

Powstanie niniejszej książki było możliwe dzięki środkom uzyskanym z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach projektów badawczych promotorskich, które pozwoliły autorce na pobyt badawczy w European Legal Studies Institute Uniwersytetu w Osnabrück.