Rycak Artur (red.), Zatrudnianie pracowników sądów z perspektywy prawa pracy i zarządzania

Prezentowana Czytelnikom monografia zawiera zbiór artykułów opracowanych na podstawie referatów wygłoszonych podczas I ogólnopolskiego kongresu pracowników sądów, który odbył się w dniach 8–9 listopada 2012 r. w Uczelni Łazarskiego w Warszawie. Kongres objęty został patronatem prof. dr. hab. Waleriana Sanetry, ówczesnego Prezesa Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego.

Książka została podzielona na trzy części. W części pierwszej znajdują się artykuły z zakresu prawa pracy, w tym odnoszące się do ogólnej koncepcji zatrudniania w sądownictwie i prokuraturze, regulacji dotyczących zatrudnienia poszczególnych grup zawodowych, w tym dyrektorów i asystentów sędziów, oraz wynagradzania urzędników i pracowników sądów. Na uwagę zasługuje opracowanie prezentujące podstawy zatrudniania oraz wynagradzania pracowników sądów w Niemczech, które jest ciekawym i inspirującym tłem porównawczym dla polskich regulacji prawnych. Brak w publikacji odniesienia do zatrudnienia sędziów był zabiegiem celowym, albowiem regulowanie praw i obowiązków sędziów, w tym podstaw ich zatrudnienia, nie może być oderwane od analizy samego systemu sądownictwa i nie dotyczy tylko praw i obowiązków sędziów, ale szerszego kontekstu wykonywania władzy sądowniczej. Nota bene sama podstawa zatrudnienia sędziów jest niezwykle sporna. W nauce prawa pracy brak jest zbieżności poglądów co do tego, czy podstawą zatrudnienia sędziów jest stosunek pracy, czy też jest to specyficzny stosunek służby niebędący stosunkiem pracy.

Druga część książki zawiera artykuły odnoszące się do problematyki wynagradzania i motywowania pracowników sądów na tle wybranych zagadnień ogólnej teorii zarządzania i wynagradzania oraz teorii i praktyki wartościowania stanowisk pracy. Dla kadry zarządzającej w sądach i prokuraturze szczególnie wartościowe mogą być opracowania prezentujące tzw. dobre praktyki zarządzania stosowane w ostatnich latach z powodzeniem w kilku sądach powszechnych.

W trzeciej części książki prezentujemy pierwszy w historii sądownictwa powszechnego raport z badań poziomu i struktury wynagrodzeń wszystkich grup zawodowych zatrudnionych w sądach powszechnych (z wyjątkiem sędziów). Badaniem objęto 29.433 pracowników, w tym dyrektorów sądów, referendarzy sądowych, asystentów sędziów, zawodowych kuratorów sądowych, urzędników i pracowników sądowych oraz pracowników rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych. Dane dotyczące wypłaconych wynagrodzeń pochodziły z 223 sądów rejonowych, 44 sądów okręgowych i 6 sądów apelacyjnych. Tak duża próba badawcza zapewnia ponadprzeciętną reprezentatywność. Badanie oparte zostało na danych obejmujących wypłacone składniki wynagrodzenia za okres od dnia 1 lipca 2011 r. do dnia 30 czerwca 2012 r. Z uwagi na fakt zamrożenia waloryzacji wynagrodzeń w sferze budżetowej w ostatnich latach badania te w 2014 r. pozostają wciąż aktualne. Wyniki tych badań mogą stanowić punkt odniesienia dla kolejnych badań, które, miejmy nadzieję, będą podejmowane w przyszłości. Ponadto mogą służyć jako cenne informacje dla osób zarządzających zasobami ludzkimi w sądach powszechnych przy wartościowaniu stanowisk pracy oraz podejmowaniu decyzji co do określenia wysokości wynagrodzenia dla poszczególnych stanowisk.

Problematyka poruszana w niniejszej monografii nie była dotychczas przedmiotem badań naukowych opublikowanych w zwartym opracowaniu monograficznym. Przez wiele lat studia nad złożonymi zagadnieniami zatrudnienia w sądownictwie pozostawały na uboczu głównych nurtów dyskusji w teorii prawa pracy. Oddawana do rąk Czytelników książka ma stanowić pierwszy krok w kierunku wypełnienia tej luki.

Podjęte badania są próbą odpowiedzi na pytanie o przyszły kształt regulacji prawa pracy w sądownictwie powszechnym oraz prokuraturze (ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. reguluje zarówno zatrudnienie w sądach, jak i prokuraturze). Obowiązujące aktualnie akty prawne w tym obszarze nie dają odpowiedzi na podstawowe pytania o obecny model zatrudnienia pracowników sądów i prokuratury, w tym jaka jest ogólna koncepcja zatrudniania pracowników w tym segmencie władzy publicznej i jakie idee przewodnie leżą u podstaw przedmiotowych regulacji prawnych. W szczególności nie sposób udzielić jednoznacznej odpowiedzi, czy systemy zatrudniania poszczególnych grup zawodowych w sądownictwie i prokuraturze to systemy kariery stosowane np. w Niemczech, czy systemy stanowisk charakterystyczne dla myśli anglosaskiej.

Na obecny kształt regulacji zatrudnienia pracowników sądów wpływ miała historia państwa polskiego ostatnich niemal 100 lat, w tym sądownictwa jako jego części. W okresie międzywojennym prawa i obowiązków urzędników sądowych uregulowane były przede wszystkim przepisami ustawy z dnia 17 lutego 1922 r. o państwowej służbie cywilnej, na podstawie odesłania zawartego w art. 73 rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 6 lutego 1928 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 12, poz. 93). Od początku zatem tworzenia nowej struktury władz państwowych po odzyskaniu przez Polskę niepodległości warunki zatrudnienia pracowników sądowych uregulowane były w akcie prawnym przeznaczonym dla innego segmentu służby publicznej aniżeli służba sądowa.

W okresie PRL prawa i obowiązki urzędników sądowych uregulowane były w aktach prawnych uchwalanych dla pracowników urzędów państwowych oraz w pewnym jedynie zakresie w prawie o ustroju sądów powszechnych, a także w rozporządzeniach Ministra Sprawiedliwości. Dopiero ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o pracownikach sądów i prokuratury zmieniła ten stan rzeczy, ale jej treść pozostawia wiele do życzenia. Wynika to po pierwsze z faktu, że nie jest to akt prawny zupełny. Nadal znajduje się w nim bowiem odesłanie do odpowiedniego stosowania ustawy o pracownikach urzędów państwowych. Po drugie brak w nim wyraźnie zarysowanej koncepcji zatrudniania urzędników i pracowników sądów oraz prokuratury. Zatrudnienie zawodowych kuratorów sądowych uregulowane jest w odrębnej ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych, którą można uznać za akt prawny o wiele bardziej legislacyjnie dojrzały aniżeli ustawa o pracownikach sądów i prokuratury, z wyraźnie zarysowaną ideą modelu kariery.

Prezentowana książka może być pomocą dla służb legislacyjnych Ministerstwa Sprawiedliwości oraz Parlamentu przy podejmowaniu trudnych prób zmian legislacyjnych w obszarze zatrudniania pracowników polskiego wymiaru sprawiedliwości.

Dojrzałe i nowoczesne regulacje prawne dotyczące zatrudniania poszczególnych grup pracowników sądów mogą przyczyniać się do wypełniania przez sądy powszechne nałożonego na nie konstytucyjnie obowiązku efektywnego sprawowania wymiaru sprawiedliwości, który jest częścią prawa do sądu, o którym mowa w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP.

Na zakończenie pragnę podziękować wszystkim Autorom, którzy nadesłali swoje opracowania do niniejszej książki. Dziękuję ponadto Panu prof. dr. hab. Łukaszowi Pisarczykowi z Uniwersytetu Warszawskiego za napisanie recenzji tej książki.

dr Artur Rycak

Warszawa, wrzesień 2014 r.