Sokal Piotr, Zastaw zwykły i rejestrowy na akcjach

Współczesny obrót gospodarczy posługuje się instrumentami finansowymi, z których najbardziej powszechny na rynku kapitałowym jest obrót akcjami.

Rozwój rynku finansowego oraz rynku kapitałowego skutkuje coraz większym zainteresowaniem inwestycjami, które dokonują się za pośrednictwem giełdy. Z badań statystycznych wynika, że wśród najpopularniejszych form zagospodarowania nadwyżek finansowych największym powodzeniem obok terminowych lokat bankowych czy inwestycji rzeczowych w nieruchomości cieszą się inwestycje na rynku kapitałowym w papiery wartościowe, przede wszystkim w akcje lub obligacje. Istotne jest, że rynek kapitałowy dostępny jest nie tylko dla inwestorów instytucjonalnych, ale coraz częściej również dla drobnych inwestorów indywidualnych, którzy kierują się podstawową zasadą "maksimum zysku, minimum ryzyka".

W związku z dynamicznym rozwojem instytucji działających na rynkach finansowych w państwach członkowskich Unii Europejskiej nieuniknione były procesy zmierzające do przyjęcia w Polsce zbieżnych rozwiązań w funkcjonowaniu funduszy inwestycyjnych i innych spółek akcyjnych . Szczególne znaczenie pełnią tu procesy legislacyjne obejmujące rynek kapitałowy, w tym rynek papierów wartościowych i jego uczestników, jak np. GPW S.A., domy maklerskie oraz banki. Dla publicznego obrotu akcjami znaczenie miała w szczególności ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 111, poz. 937 z późn. zm.) będąca podstawowym aktem prawnym dla obrotu na regulowanym rynku giełdowym i rynku pozagiełdowym. Ustawa ta stanowiła, w zakresie odnoszącym się do akcji, lex specialis wobec przepisów o akcjach zawartych poprzednio w rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. - Kodeks handlowy (Dz. U. Nr 57, poz. 502 z późn. zm.), a obecnie w ustawie z dnia 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.). Kolejne przemiany w ustroju gospodarczym Polski związane z członkostwem w UE oraz permanentnie podążające za nimi zmiany prawa postawiły przed ustawodawcą oraz nauką prawa wiele zadań. W następstwie prac legislacyjnych wykreowano szereg aktów prawnych, pośród których priorytetowe regulacje dla obrotu akcjami znajdują się obecnie w k.s.h., ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 211, poz. 1384 z późn. zm.) oraz ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 185, poz. 1439 z późn. zm.).

Wzrastające zainteresowanie portfelem akcyjnym i osiąganiem zysków z dywidend oraz innych przychodów z tytułu udziału w zyskach, np. dochodów uzyskanych z odpłatnego zbycia akcji na rzecz spółki w celu umorzenia tych akcji, sprawia, że coraz szerszy krąg podmiotów ma styczność z akcjami, zwłaszcza w postaci zdematerializowanej. Upowszechnienie akcjonariatu stanowi asumpt do częstszego korzystania ze sposobu zabezpieczenia, jakim jest zastaw na akcjach. Można sądzić, że w praktyce obrotu akcje stanowić będą częściej wykorzystywany przedmiot zabezpieczenia transakcji, np. kredytów bankowych udzielanych przedsiębiorcom. Spośród wielu pozytywnych cech akcji jako środka zabezpieczenia wskazać można przede wszystkim na dużą płynność zabezpieczenia, stosunkowo niskie koszty ustanowienia zabezpieczenia, skuteczność zabezpieczenia, a także na dosyć szeroki wachlarz możliwości zaspokojenia się przez wierzyciela. Jednak w celu zapewnienia prawidłowego wykorzystania instytucji zastawu na akcjach należy dążyć do tego, aby regulacje prawne skorelowane zostały z organizacją rynku papierów wartościowych w oparciu o zasady pewności i bezpieczeństwa obrotu.

Niniejsza rozprawa napisana została przede wszystkim w celu przedstawienia oraz oceny regulacji zastawu na akcjach w świetle obowiązującego stanu prawnego. Ponadto wskazano w pracy, w jaki sposób należy stosować oraz interpretować przepisy odnoszące się do zastawu na akcjach w istniejącej rzeczywistości prawnej, a w związku z tym przepisy regulujące prawo rynku kapitałowego, w tym prawo obrotu instrumentami finansowymi, oraz jak zagospodarować dotychczasowy dorobek nauki i orzecznictwa. Nie bez znaczenia jest fakt, że wiele kwestii związanych z zastawem na tych właśnie papierach wartościowych ma uniwersalny charakter i dotyczy ogólnych zagadnień prawa cywilnego. Przy czym poszczególne rodzaje zastawu ustawodawca traktuje w sposób niejednolity, zamieszczając stosowne przepisy w różnych aktach prawnych. Wypowiedzi odnoszące się do instytucji zastawu, jak również rozważania dotyczące pojęcia akcji stanowiły już przedmiot zainteresowania doktryny oraz orzecznictwa. Jednakże pojawiające się wciąż nowe zagadnienia, a wraz z nimi problemy w praktyce obrotu, będące przede wszystkim wynikiem zmian w ustawodawstwie, dostarczają argumentów do ponownego zbadania tej problematyki. W związku z tym warto podjąć próbę kompleksowego omówienia problematyki zastawu na akcjach zdematerializowanych, jak również na akcjach tzw. tradycyjnych. Ze względu na znaczenie zastawu w obrocie gospodarczym wydaje się, że dalsze badania poświęcone tej instytucji są uzasadnione.

W pracy pominięto natomiast omówienie szczególnych rodzajów zastawów - skarbowego oraz finansowego. Należy jedynie wspomnieć, że regulacje dotyczące zastawu skarbowego, określanego szczególnym rodzajem zastawu ustawowego czy też "zastawem przymusowym" lub "rejestrowym zastawem skarbowym" , zawarte zostały w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 z późn. zm.) , a także w obowiązującym do dnia 1 grudnia 2008 r. art. 95 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. Nr 54, poz. 535 z późn. zm.). Warto również nadmienić, że zgodnie z dominującym poglądem Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego, dążąc do koncentracji przepisów regulujących zastaw w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.), nie ma obecnie powodów, dla których powinien dalej istnieć zastaw skarbowy podlegający wpisowi do rejestru prowadzonego przez urzędy skarbowe . Z kolei na podstawie definicji legalnej zastawu finansowego, zamieszczonej w art. 5 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 r. o niektórych zabezpieczeniach finansowych (Dz. U. Nr 91, poz. 871 z późn. zm.) przyjąć można, że zastaw finansowy stanowi odmianę zastawu na prawach . Poza zakresem rozważań pozostawiono również problematykę akcji w aspekcie prawa prywatnego międzynarodowego. W szczególności wspomnieć tu należy o Konwencji genewskiej z dnia 9 października 2009 r. o materialnoprawnych uprawnieniach przysługujących osobom uprawnionym z tytułu zdematerializowanych instrumentów finansowych, jak również o Konwencji haskiej z dnia 13 grudnia 2002 r. o prawie właściwym do oceny uprawnień przysługujących na mocy zdematerializowanych papierów wartościowych.

W rozdziale pierwszym uznano za celowe przybliżenie w sposób ogólny fundamentalnych zagadnień związanych z papierami wartościowymi występującymi w polskim obrocie prawnym. Przedstawiono podstawowe pojęcia dotyczące akcji oraz funkcjonowania akcji w publicznym i niepublicznym obrocie tymi papierami wartościowymi. Nawiązano również częściowo, w będącym przedmiotem zainteresowania zakresie, do dyrektyw Parlamentu Europejskiego i Rady. Zamieszczenie wspomnianej w tej części pracy tematyki stanowi bazę do analizy wielu instytucji, o których jest mowa w kolejnych rozdziałach.

W rozdziale drugim zamieszczono ogólną charakterystykę zastawu w prawie polskim, bez uwzględnienia powołanych wyżej zastawów - skarbowego oraz finansowego. Stanowi ona wprowadzenie do dalszych rozważań dotyczących zastawu na akcjach. Wspomniano także o ujęciu instytucji zastawu w prawie rzymskim.

W ramach zagadnień prawnoporównawczych omówiono regulacje zastawu w niektórych krajach Europy kontynentalnej, tj. w Niemczech, Austrii, Francji oraz w angielskim i amerykańskim systemie prawa powszechnego (common law).

Rozdział trzeci rozprawy poświęcony został umowie o przyrzeczenie zastawu (pactum de pignore dando). Umowa przedwstępna, będąca czynnością prawną pomocniczą, przygotowującą i zabezpieczającą zawarcie umowy przyrzeczonej, może poprzedzać zawarcie właściwej umowy zastawu na akcjach, realizującej zamierzony przez strony cel gospodarczy.

W rozdziale czwartym omówiono ustanowienie zastawu zwykłego na akcjach. Możliwość zastawiania akcji wynika wprost z przepisów k.s.h. Jednocześnie wskazano na ograniczenia, które ustawodawca wprowadził w przedmiocie ustanowienia zastawu na akcjach, w tym na akcjach własnych spółki. Nadmienić w tym miejscu wypada, że w pracach legislacyjnych mających za zadanie dostosowanie polskiego ustawodawstwa do unijnego, szczególne znaczenie miała Druga Dyrektywa Rady nr 77/91/EWG z dnia 13 grudnia 1976 r. w sprawie koordynacji gwarancji, jakie są wymagane w Państwach Członkowskich od spółek w rozumieniu art. 58 akapit drugi Traktatu, w celu uzyskania ich równoważności, dla ochrony interesów zarówno wspólników, jak i osób trzecich w zakresie tworzenia spółki akcyjnej, jak również utrzymania i zmian jej kapitału (Dz. Urz. UE L 26 z 31.01.1977, s. 1; Dz. Urz. UE polskie wydanie specjalne, rozdz. 17, t. 1, s. 8, z późn. zm.), znana też jako Dyrektywa o kapitale . Postanowienia powołanej dyrektywy zmierzały do zharmonizowania gwarancji, jakie są wymagane w Państwach Członkowskich od spółek dla ochrony interesów wspólników, jak i osób trzecich w zakresie tworzenia spółek akcyjnych, ograniczeń w nabywaniu i obejmowaniu własnych akcji przez spółkę oraz utrzymania i zmian kapitału. W postanowieniach Układu Europejskiego ustanawiającego stowarzyszenie między Rzecząpospolitą Polską, z jednej strony, a Wspólnotami Europejskimi i ich Państwami Członkowskimi, z drugiej strony, sporządzonego w Brukseli dnia 16 grudnia 1991 r. (Dz. U. z 1994 r. Nr 11, poz. 38 z późn. zm. zał.) przyjęto, że zbliżenie przepisów prawnych (approximation) obejmuje w szczególności prawo o spółkach (art. 69) . Rozważania zakończono zagadnieniem wpływu procesów restrukturyzacyjnych spółki na zastaw na akcjach.

W rozdziale piątym przedstawiono ustanowienie zastawu rejestrowego na akcjach. Możliwość zastawiania akcji tym zastawem wynika z ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 67, poz. 569 z późn. zm.). Zastaw rejestrowy, nie będąc nowym ograniczonym prawem rzeczowym, stanowi szczególną odmianę zastawu.

W rozdziale szóstym omówiono zastaw na akcjach zdematerializowanych. Należy zaakceptować tezę, że zastaw na akcjach zapisanych na rachunku papierów wartościowych stanowi odmianę zastawu na prawach. W tym rozdziale przedstawiono również mogące pojawić się w praktyce obrotu, przy ustanowieniu zastawu na akcjach zdeponowanych na rachunku papierów wartościowych, problemy związane z uczestnictwem niektórych podmiotów przy ustanowienia zastawu, w tym odpowiedzialności domów maklerskich lub banków prowadzących działalność maklerską za czynności prawne osób działających w ich lokalach.

W kolejnym, siódmym rozdziale przedstawiono ustanowienie zastawu rejestrowego na akcjach zdematerializowanych. Zastosowanie znajdą tutaj odpowiednio regulacje, które dotyczyły umowy zastawu rejestrowego na akcjach w formie dokumentu. Ponadto, w następstwie ustanowionego zastawu rejestrowego na akcjach zdematerializowanych, na podstawie postanowień rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 20 listopada 2009 r. w sprawie trybu i warunków postępowania firm inwestycyjnych, banków, o których mowa w art. 70 ust. 2 ustawy o obrocie instrumentami finansowymi, oraz banków powierniczych (Dz. U. Nr 204, poz. 1577), wymagane będzie dokonanie blokady na rachunku akcji zastawcy.

W ósmym rozdziale opisano doniosłą praktycznie problematykę zaspokojenia zastawnika z akcji zabezpieczonych zastawem. Przedstawiono egzekucję sądową, jak również wskazano na możliwość pozaegzekucyjnego trybu dochodzenia praw przez zastawnika, jaki wprowadziła u.z.r.r.z. oraz odpowiednio r.s.t.w.p.

Przedostatni rozdział, dziewiąty, dotyczy wpływu ogłoszenia upadłości na zabezpieczenie zastawnika i zastawcy zastawem na akcjach. Przepisy ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 z późn. zm.), zawierają szczególne i zarazem odmienne rozwiązania w zakresie zastawu.

W rozdziale dziesiątym omówiono problematykę wygaśnięcia zastawu na akcjach. Wspomniano o fundamentalnej dla praw zastawniczych zasadzie akcesoryjności oraz związanych z jej istnieniem skutkach prawnych.

W zakończeniu dokonano oceny zastawu na akcjach, jak również sformułowano w szczególności istotne wnioski oraz postulaty de lege ferenda, które nasunęły się podczas analizy będących przedmiotem zainteresowania regulacji. Przy czym, co wypada podkreślić, niektóre z akceptowanych również przeze mnie ówczesnych propozycji rozwiązań legislacyjnych, w zakresie zagadnień związanych z zastawem na akcjach, stały się już obowiązującym prawem. Tytułem przykładu mam tu na myśli mające znaczący wymiar praktyczny, umożliwione z dniem 11 stycznia 2009 r. ustanowienie zastawu rejestrowego i zabezpieczenia swoich wierzytelności tym zastawem przez każdego wierzyciela.

W świetle powyższego stwierdzić można, że meritum rozprawy stanowią rozdziały II-X, w których analizie oraz ocenie poddano funkcjonowanie i mechanizm zastawu na akcjach od momentu jego powstania, włącznie z pactum de pignore dando do chwili wygaśnięcia i zaspokojenia zastawnika z przedmiotu zastawu. Rozdział I, zatytułowany "Uwagi wprowadzające", mający niewątpliwie istotne znaczenie dla niniejszej pracy, potraktować można jako swego rodzaju kompendium wiedzy na temat instrumentów finansowych, a w szczególności akcji.