Leśniak Marek, Zastaw bez przeniesienia posiadania przedmiotu zastawu

Zmiany zasad funkcjonowania gospodarki zaistniałe w Polsce po 1989 r. spowodowały konieczność nowelizacji szeregu przepisów oraz wprowadzenia nowych rozwiązań w wielu gałęziach prawa. Celem większości przeprowadzonych reform było stworzenie ram prawnych dla rozwoju gospodarki rynkowej. Doświadczenia państw wysoko rozwiniętych wskazywały, że ważnym elementem dla prawidłowego funkcjonowania gospodarki rynkowej jest stworzenie skutecznych konstrukcji prawnych, których zadanie polega na zabezpieczeniu wierzytelności powstających pomiędzy uczestnikami obrotu gospodarczego.

Szczególnie istotną rolę w gospodarce rynkowej odgrywają banki oraz innego rodzaju upoważnione podmioty dostarczające środków pieniężnych przedsiębiorcom oraz konsumentom. Dostarczanie środków pieniężnych odbywa się w formie różnych instrumentów, których istota sprowadza się do udzielenia kredytu. Aby zapewnić prawidłowe funkcjonowanie systemu bankowego oraz finansowego wszyscy udzielający kredytu dążą do zagwarantowania sobie pewności, że po upływie wskazanego w umowie terminu odzyskają oddane kredytobiorcom środki pieniężne oraz osiągną zysk w postaci odsetek od udzielonego kredytu. Zapewnieniu odzyskania przekazanych kontrahentom środków pieniężnych służy wiele rodzajów instytucji prawa cywilnego. Tradycyjnie już, dokonując podziału, wyróżnia się zabezpieczenia osobiste oraz zabezpieczenia rzeczowe. Zabezpieczenia osobiste powodują powstanie po stronie dłużnika odpowiedzialności całym jego osobistym majątkiem, zaś zabezpieczenia rzeczowe powodują odpowiedzialność jedynie pozytywnie określonymi składnikami majątku.

Celem niniejszej pracy jest analiza konstrukcji oraz funkcjonowania jednej z rzeczowych form zabezpieczenia wierzytelności, jaką jest zastaw bez przeniesienia posiadania przedmiotu zastawu, zwany też zastawem nieposesoryjnym. Użyte w tytule sformułowanie "zastaw bez przeniesienia posiadania" nawiązuje do istniejącego w literaturze podziału na zastaw związany z wydaniem rzeczy obciążonej zastawnikowi lub osobie trzeciej (zastaw z posiadaniem) oraz zastaw, przy którym zastawca (lub wyjątkowo osoba trzecia) zachowuje przedmiot zastawu w swoim posiadaniu (zastaw bez przeniesienia posiadania). Uwzględniając treść art. 349 k.c. wydawałoby się, że zamiast posługiwania się sformułowaniem "przeniesienie posiadania" bardziej prawidłowe byłoby użycie określenia "wydanie" w odniesieniu do przedmiotu zastawu, jednak posłużenie się sformułowaniem "przeniesienie posiadania" zamiast określeniem "wydanie" jest wynikiem powrotu do tradycji historycznej sformułowania użytego w art. 251 pr.rzecz., które przypomniane zostało w art. 2 ust. 2 u.zast.rej. Zgodnie z art. 2 ust. 2 u.zast.rej. rzeczy obciążone zastawem rejestrowym, a także papiery wartościowe lub inne dokumenty dotyczące praw obciążonych takim zastawem mogą być pozostawione w posiadaniu zastawcy lub osoby trzeciej wskazanej w umowie o ustanowienie zastawu rejestrowego, jeżeli wyraziła ona na to zgodę.

Zastaw bez przeniesienia posiadania przedmiotu zastawu (zastaw nieposesoryjny) powinien być odróżniany od zastawu z posiadaniem, który uregulowany jest w art. 306-326 k.c. Zastaw z posiadaniem, powstający poprzez zawarcie umowy oraz wydanie rzeczy wierzycielowi lub osobie trzeciej, na którą strony tej umowy wyraziły zgodę, nazywany jest również w literaturze zastawem na zasadach ogólnych, zastawem zwykłym, zastawem klasycznym, zastawem ręcznym albo też zastawem rękodajnym.

Zastaw bez przeniesienia posiadania przedmiotu zastawu nie jest instytucją jednolitą. W literaturze wskazuje się, że zastaw ten przybiera z reguły postać tzw. zastawu rejestrowego. Jednak biorąc pod uwagę sposób powstania zastawu bez przeniesienia posiadania wyróżnić można trzy jego odmiany: wspomniany już zastaw rejestrowy, zastaw ustawowy oraz zastaw skarbowy. Niniejsza praca obejmuje swoim obszarem badawczym cywilnoprawne aspekty wszystkich trzech wymienionych typów zastawu bez przeniesienia posiadania. Poza zakresem pracy znajdują się zagadnienia dotyczące zastawu ustanowionego na statku morskim wpisanym do rejestru okrętowego, zwanego hipoteką morską oraz przywilejów na statku, będących rodzajem zastawu ustawowego na statku. Stało się tak dlatego, ponieważ, jak podkreśla się w literaturze, rozwiązania zawarte w przepisach dawnego oraz obowiązującego obecnie kodeksu morskiego, dotyczące zastawu ustanowionego na statku morskim wpisanym do rejestru okrętowego, zwanego hipoteką morską oraz przywilejów na statku, wykazują znaczne odrębności w stosunku do rozwiązań dotyczących zastawu przyjętych w przepisach Kodeksu cywilnego.

Praca jest przede wszystkim próbą określenia miejsca zastawu bez przeniesienia posiadania w rodzinie praw zastawniczych, tj. praw, których treścią jest "uprawnienie wierzyciela do zaspokojenia własnej pretensji z przedmiotu majątkowego należącego do innej osoby z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami". Celem pracy jest także określenie cech charakterystycznych zastawu bez przeniesienia posiadania oraz analiza skuteczności tego rodzaju zabezpieczenia wierzytelności. Z uwagi na okoliczność, że spośród trzech wymienionych typów zastawu bez przeniesienia posiadania jedynie zastaw rejestrowy jest konstrukcją o największym znaczeniu dla obrotu gospodarczego, znaczącą część pracy stanowi analiza tego właśnie zastawu. Duże znaczenie zastawu rejestrowego dla obrotu gospodarczego wynika z faktu, że jest to jedyny typ zastawu bez przeniesienia posiadania, który do ustanowienia wymaga zasadniczo zawarcia umowy zastawniczej. Charakter pracy, wyrażony między innymi jej tematem, wymaga jednak odwoływania się do pozostałych dwóch typów zastawu bez przeniesienia posiadania oraz zastawu zwykłego.

Zastaw rejestrowy uregulowany jest w przepisach ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów oraz w przepisach Kodeksu cywilnego. Zastaw ten pozostaje instytucją pod wieloma względami odmienną od innych typów zastawu bez przeniesienia posiadania. Różnice dotyczą w szczególności szerszej kategorii przedmiotów zastawu rejestrowego, sposobu jego powstania oraz pozaegzekucyjnych możliwości zaspokojenia się zastawnika w razie niespłacenia wierzytelności zabezpieczonej zastawem rejestrowym.

Aby praca uzyskała charakter całościowy w rozdziale pierwszym znalazł się opis instytucji zastawu bez przeniesienia posiadania przedmiotu zastawu w wybranych systemach prawa. Prezentację rozpoczyna prawo rzymskie, dalej następuje przedstawienie regulacji prawnych Niemiec, Francji, Anglii oraz Stanów Zjednoczonych. Wybór czterech wymienionych państw nie jest przypadkowy i wynika z różnej tradycji prawniczej charakterystycznej dla każdego z nich. Na zakończenie rozdziału pierwszego przedstawione zostały nowe regulacje zastawu nieposesoryjnego przyjęte w krajach Europy Środkowej. Celem tej prezentacji jest wskazanie na postępującą unifikację prawa w wielu państwach tej części Europy.

Rozdział drugi ma za zadanie prezentację w ujęciu historycznym regulacji dotyczących zastawu bez przeniesienia posiadania na ziemiach polskich. Większą część rozdziału drugiego stanowi zatem analiza różnych typów zastawów nieposesoryjnych, które znane były w okresie II Rzeczypospolitej. Ten fragment pracy służyć ma wykazaniu, iż instytucja zastawu rejestrowego będącego typem zastawu bez przeniesienia posiadania przedmiotu zastawu, jest konstrukcją prawną, która ma już w polskiej myśli prawniczej swoją znaczącą pozycję.

W rozdziale trzecim przedstawiono pojęcie i funkcję zastawu nieposesoryjnego. Ponieważ zastaw tego rodzaju nie jest pojęciem jednolitym, przeprowadzona została prezentacja poszczególnych typów zastawu bez przeniesienia posiadania wraz ze wskazaniem ich funkcji.

Początek zasadniczych rozważań stanowi określenie przedmiotu zastawu nieposesoryjnego. W dotyczącym tego zagadnienia rozdziale czwartym podjęta została próba odpowiedzi na pytanie, czy przedmiotem zastawu nieposesoryjnego jest rzecz ruchoma w znaczeniu technicznoprawnym czy prawo własności rzeczy ruchomej. Przeprowadzone rozważania mają dostarczyć dowodów na poparcie tezy, że przedmiotem zastawu nieposesoryjnego jest rzecz ruchoma w znaczeniu technicznoprawnym. Ponadto w rozdziale czwartym przeprowadzono badanie poszczególnych kategorii przedmiotów zastawu rejestrowego, celem znalezienia argumentów potwierdzających tezę o możliwości ustanowienia w oparciu o przepisy ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów tzw. zastawu płynnego, polegającego na możliwości zastąpienia rzeczy oznaczonych co do gatunku, obciążonych zastawem rejestrowym, innymi rzeczami tego samego gatunku.

Kolejny, piąty rozdział, zawiera rozważania dotyczące powstania, trwania oraz wygaśnięcia zastawu nieposesoryjnego. Analizę przesłanek formalnych decydujących o możliwości powstania zastawu rejestrowego poprzedziło omówienie problematyki dotyczącej wierzytelności zabezpieczonej zastawem rejestrowym. Istotna część tego fragmentu pracy stanowi próbę uzasadnienia stanowiska, że zastaw rejestrowy nie może istnieć w zupełnym oderwaniu od wierzytelności, którą zabezpiecza. Zaprezentowana w pracy argumentacja ma potwierdzać tezę o istnieniu zasady akcesoryjności zastawu rejestrowego, której ograniczenie musi wynikać jasno z przepisów ustawy. Przechodząc do omawiania warunków formalnych powstania zastawu rejestrowego przeprowadzono analizę elementów umowy zastawniczej zastawu rejestrowego oraz wpisu do rejestru zastawów. Przedstawione rozważania mają pozwolić na wskazanie elementów przedmiotowo istotnych umowy zastawniczej za-stawu rejestrowego oraz określić jej realny charakter. Stanowią także próbę odpowiedzi na pytanie o znaczenie narzuconego przez ustawę miesięcznego terminu do złożenia wniosku o wpis zastawu rejestrowego do rejestru, liczonego od daty zawarcia umowy zastawniczej. Ze względu na istnienie zdecydowanie szczególnej przesłanki, koniecznej do powstania zastawu rejestrowego na rzecz posiadaczy obligacji, omówienia tej problematyki dokonano w osobnym podrozdziale. Dużą część rozdziału piątego stanowią rozważania dotyczące znaczenia wpisu zastawu do rejestru zastawów, a także istoty rejestru zastawów. Celem tych rozważań było znalezienie odpowiedzi na pytanie o istnienie domniemań związanych z wpisem do rejestru zastawów oraz określenie znaczenia pozostających w ścisłym związku z tymi domniemaniami zasad jawności formalnej i jawności materialnej rejestru zastawów. Dalszy fragment rozdziału poświęcono problematyce wygaśnięcia zastawu rejestrowego. Końcową część rozdziału stanowi analiza powstania, istnienia i wygaśnięcia dwóch pozostałych typów zastawu bez przeniesienia posiadania.

Treść rozdziału szóstego koncentruje się wokół problematyki zaspokojenia się zastawnika zastawu bez przeniesienia posiadania w przypadku niespłacenia wierzytelności zabezpieczonej tym zastawem. Przedstawione w pracy argumenty mają prowadzić do wniosku, że zastawca niebędący dłużnikiem osobistym zastawnika jest nie tylko odpowiedzialny za dług, ale pozostaje dłużnikiem, w znaczeniu osoby zobowiązanej do świadczenia na rzecz zastawnika. Przeprowadzone rozważania skupiają się ponadto na określeniu zakresu zabezpieczenia, wynikającego z powstania zastawu nieposesoryjnego oraz dotykają problematyki sposobów zaspokojenia zastawnika. Jeżeli chodzi o tę ostatnią problematykę, w pracy podjęto próbę określenia pojęcia "pierwszeństwa praw rzeczowych obciążających tę samą rzecz" przy uwzględnieniu zasad podziału sumy uzyskanej z egzekucji. Rozdział szósty zawiera rozważania dotyczące zaspokojenia się zastawnika zastawu rejestrowego oraz zastawu ustawowego w drodze sądowego postępowania egzekucyjnego. Z uwagi na możliwość zaspokojenia się zastawnika zastawu rejestrowego w drodze pozaegzekucyjnych sposobów zaspokojenia, dalsza istotna część rozważań poświęcona jest tym kwestiom. Dodać przy tym należy, że w rozdziale szóstym niepodjęta została problematyka związana z zaspokojeniem zastawnika zastawu skarbowego, bowiem uregulowana jest w przepisach prawa administracyjnego, przez co zdecydowanie wykracza poza ramy pracy.

W stanowiącym ostatnią część pracy zakończeniu wskazano, co faktycznie udowodniono, biorąc pod uwagę cele pracy oraz osiągnięte wyniki rozważań, a ponadto sformułowano postulaty de lege ferenda.

Marek Leśniak