Gil Piotr, Zaskarżenie przed sądem czynności upadłego dokonanych z pokrzywdzeniem wierzycieli masy upadłości

Dłużnicy wobec grożącej im niewypłacalności podejmują działania zmierzające do ocalenia choćby części swego majątku . Niewątpliwie potrzebne są regulacje prawne pomagające dłużnikom w ich trudnej sytuacji ekonomiczno-finansowej, ale jednocześnie niezbędne są także instrumenty prawne pozwalające na skuteczne zwalczanie działań fraudacyjnych dłużników. Regulacje dotyczące zaskarżania czynności prawnych upadłego mają długi rodowód sięgający klasycznej już instytucji prawnej, jaką jest actio Pauliana . Kodeks cywilny ujmuje tę instytucję w przepisach o ochronie wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika. Chroni ona wierzycieli przed rozporządzaniem majątkiem przez dłużników ze świadomością (zamiarem) pokrzywdzenia wierzycieli. Na gruncie ustawodawstw podejmujących kwestie upadłości, restrukturyzacji i likwidacji owa ochrona wierzycieli przyjmuje miano prawa zaskarżania czynności prawnych upadłego dokonanych z pokrzywdzeniem wierzycieli masy. Ustawa Prawo upadłościowe używa dla określenia nazwy tej instytucji pojęcia „zaskarżanie czynności prawnych upadłego”. Część pierwsza tytuł III dział III ustawy obejmuje regulację bezskuteczności i zaskarżania czynności upadłego. Stąd przyjęło się określać omawianą w pracy instytucję jako prawo zaskarżania. Terminem „prawo zaskarżania” posługujemy się dla wskazania instytucji związanej z zaskarżaniem czynności prawnej upadłego dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli masy upadłości. W systemach prawnych można wyodrębnić dwa kierunki rozwiązań chroniących wierzycieli przed pokrzywdzeniem: ochronę w postaci ogólnej, z reguły kodeksowej, w ramach regulacji actio Pauliana oraz według formuły wynikającej z prawa upadłościowego, restrukturyzacyjnego, insolwencyjnego czy likwidacyjnego. Takie ujęcie ochrony przewidzianej dla wierzycieli przed skutkami czynności prawnych dłużnika o odmiennie (ale nie odrębnie) ujętej konstrukcji występuje także w prawie polskim. Odmienność uregulowań nie stoi na przeszkodzie korelacji unormowań zawartych w kodeksie cywilnym i w prawie upadłościowym. Przepis art. 131 p.u. odsyła do subsydiarnego stosowania kodeksowych przepisów (art. 527 i n. k.c.) o ochronie wierzyciela w przypadku niewypłacalności dłużnika w kwestiach nieuregulowanych w art. 127–130a. W przypadku polskich regulacji obserwujemy wzajemne przenikanie się instytucji ochrony wierzyciela przed niewypłacalnością dłużnika, tzw. skargi pauliańskiej i prawa zaskarżenia.

Część pierwsza tytuł III dział III prawa upadłościowego „Bezskuteczność i zaskarżanie czynności upadłego” obejmuje art. 127–135 p.u. Przepisy te regulują bezskuteczność z mocy prawa oraz dwie podmiotowo wyodrębnione formy bezskuteczności względnej: bezskuteczność orzekaną przez sędziego-komisarza oraz bezskuteczność względną, o której orzeka sąd w procesie. Przedmiot niniejszego opracowania stanowić będzie tylko ta ostatnia instytucja, określana w nauce jako prawo zaskarżenia. Zagadnienia dotyczące oceny przez sędziego-komisarza fraudacyjnych czynności prawnych upadłego zostały wyłączone z zakresu badań, bowiem stanowią one odrębne zagadnienie, któremu należałoby poświęcić analizę w ramach kolejnego opracowania monograficznego. Prawo zaskarżenia uregulowane w przepisie art. 131 p.u. w zw. z art. 527 i n. k.c. odnosi się do: 1) czynności prawnych dłużnika, któremu ogłoszono upadłość; 2) czynności mających za swój przedmiot składniki jego majątku wchodzące w skład masy upadłości; 3) czynności podjętych z pokrzywdzeniem wierzycieli upadłościowych przed ogłoszeniem upadłości dłużnika .

Problematyka objęta zakresem pracy została podzielona na 10 rozdziałów. W rozdziale pierwszym przedstawiono istotę, charakter i cele prawa zaskarżenia, co pozwoliło scharakteryzować analizowaną instytucję. Rozważania prowadzone w tym zakresie spowodowały ograniczenie granic badań o instytucję bezskuteczności z mocy prawa. Poza zakresem analiz znalazły się inne przypadki bezskuteczności uregulowane w kodeksie cywilnym oraz prawie upadłościowym, jako niedotyczące bezpośrednio tematu pracy. Dzięki temu możliwe było precyzyjne określenie, w kolejnych rozdziałach, przedmiotu ochrony i przedmiotu zaskarżenia przypisywanych tej instytucji przez ustawodawcę. W rozdziale drugim przedstawiono regulacje dotyczące prawa zaskarżania w prawie Unii Europejskiej oraz w wybranych państwach obcych. W zwięzły sposób zostały zaprezentowane rozwiązania obowiązujące w Europie i na świecie w zakresie ochrony wierzycieli upadłościowych pokrzywdzonych w wyniku czynności prawnych podejmowanych przez upadłego dłużnika. Prowadzone w tym zakresie rozważania nie miały jednak charakteru komparatystycznego. Rozważania zawarte w tym rozdziale miały posłużyć wykazaniu istotnych, wspólnych cech europejskiego i powszechnego (przy uwzględnieniu rozwiązań prawnych przyjętych w Stanach Zjednoczonych Ameryki) modelu zaskarżenia czynności upadłego. Spostrzeżenia poczynione w tym zakresie pozwoliły w dalszych rozdziałach na porównanie występujących regulacji i zastosowanych modeli do wzorca obowiązującego w Polsce. W rozdziale trzecim omówiony został przedmiot ochrony. Przyjęto, że prawo zaskarżania chroni wierzytelność, jaka przysługuje wierzycielom upadłościowym. Zaprezentowano charakter prawny tej wierzytelności. Natomiast w rozdziale czwartym analizie poddano przedmiot zaskarżenia. Na tej podstawie wyprowadzono wniosek, że syndyk masy upadłości przedmiotem zaskarżenia czyni czynność prawną upadłego, która spowodowała pokrzywdzenie wierzycieli upadłościowych. W rozdziale tym dokonano szczegółowej analizy zaskarżenia czynności procesowych upadłego, a także występujących odrębności pomiędzy pozornością i bezskutecznością względną czynności prawnej upadłego. Pozwoliło to na określenie katalogu czynności niepodlegających zaskarżeniu. Rozdział piąty został poświęcony prezentacji podstaw zaskarżenia, z wyodrębnieniem podstaw o charakterze przedmiotowym i podmiotowym. W rozdziale szóstym omówiono prawa i obowiązki podmiotu uprawnionego do korzystania z prawa zaskarżania oraz sytuację prawną pozostałych podmiotów w postępowaniu dotyczącym zaskarżenia czynności prawnej upadłego. Prezentacji zakresu tych uprawnień dokonano w ujęciu dynamicznym z uwzględnieniem wstąpienia syndyka do już toczących się procesów pauliańskich. Z kolei w rozdziale siódmym podjęta została kwestia przebiegu postępowania dotyczącego prawa zaskarżania. Szczególna uwaga poświęcona została sposobom przezwyciężenia trudności dowodowych w postępowaniach mających za przedmiot zaskarżenie czynności prawnych upadłego. Omówione zostały ułatwienia dowodowe, z jakich syndyk korzysta w tych postępowaniach . Kontynuacją prowadzonych w rozdziale siódmym rozważań jest rozdział ósmy poświęcony wyrokowi w sprawie uznania czynności prawnej za bezskuteczną wobec wierzycieli masy upadłości. Rozdział dziewiąty zawiera omówienie kwestii zarzutu bezskuteczności względnej jako alternatywnej w stosunku do wytoczenia powództwa, metody zaskarżenia czynności upadłego. Ostatni, dziesiąty, rozdział przedstawia stosunek postępowania w kwestii zaskarżenia czynności prawnej upadłego do innych wybranych instytucji i postępowań. Takie ujęcie poruszanych zagadnień pozwoliło na wyprowadzenie wniosku, w jakim zakresie aktualną i uniwersalną instytucją jest prawo zaskarżenia (powstałe około 190 r. p.n.e. za czasów piastowania funkcji przez pretora L.A. Pauliana). Instytucja zaskarżenia czynności prawnych niewypłacalnego dłużnika dokonanych z pokrzywdzeniem wierzycieli ma już ponad 2200 lat . Korzysta jednak na gruncie postępowania upadłościowego z nowocześniejszego określenia „zaskarżenie czynności prawnej upadłego” i zmienionej, w stosunku do pierwowzoru, konstrukcji jurydycznej.

Wybór tematu pracy podyktowany był potrzebą zaprezentowania monograficznego opracowania dotyczącego zaskarżania czynności prawnych upadłego dokonanych z pokrzywdzeniem wierzycieli masy upadłości. W literaturze tematyka ta nie została dotychczas opracowana w pełnym ujęciu, które uwzględniałoby zaskarżanie czynności prawnych upadłego jako wyodrębnioną instytucję prawną. W nauce prawa znajdujemy oczywiście niezwykle cenne opracowania dotyczące poszczególnych elementów tego tematu, jak również doskonałe dawniejsze i współczesne monografie dotyczące ochrony wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika autorstwa J. Fiemy z 1937 r. , M. Pyziak-Szafnickiej z 1995 r. oraz M. Jasińskiej . W pracy uwzględniono, że postępowanie upadłościowe uważane jest za jeden z rodzajów postępowania cywilnego . Poza elementami materialnymi występującymi w konstrukcji jurydycznej prawa zaskarżania istotne znaczenie odgrywają także aspekty formalne i proceduralne dotyczące realizacji tego prawa. Przeprowadzona analiza podobieństw i różnic uregulowań na płaszczyźnie podstaw materialnoprawnych zaskarżania według prawa upadłościowego i według przepisów kodeksu cywilnego o ochronie wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika stanowiła istotny element przeprowadzonych badań. Prawo upadłościowe w zakresie regulacji poświęconej prawu zaskarżania czerpie wprawdzie wzorce z kodeksu cywilnego, ale znacząco je jednak modyfikuje. W opracowaniu uwzględnione zostały zmiany (zasadniczo obowiązujące od dnia 1 stycznia 2016 r.) przepisów wprowadzone ustawą z dnia 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne. Ustawodawca na mocy omawianej ustawy dokonał istotnych zmian między innymi w zakresie przepisów regulujących instytucję prawa zaskarżania. W momencie przekazania do druku niniejszej publikacji nie zostały jeszcze opublikowane monograficzne prace na temat zmienionej konstrukcji prawa zaskarżania, co uniemożliwiło przedstawienie nowych poglądów dotyczących tej instytucji .

W książce omówiona została kwestia zastosowania właściwych procedur dla skutecznego zrealizowania celu ochronnego z wykorzystaniem: powództwa o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną wobec wierzycieli masy upadłości oraz w drodze zarzutu bezskuteczności czynności prawnej upadłego. Pomocniczo tylko zaskarżanie czynności prawnej upadłego zostało skonfrontowane z prawem do rzeczy, tzw. ius ad rem z art. 59 k.c., po którą to instytucję syndyk sięga, gdy wymagana jest szczególna, realna ochrona masy upadłości, a ochrona przewidziana w przepisie art. 134 ust. 1 p.u. okaże się niepełna. Rozważania prowadzone w tym kierunku miały jedynie charakter porównawczy, bowiem pełne opracowanie tej problematyki znacznie wykraczałoby poza zakres niniejszej pracy. Takie jednak ujęcie badanej tematyki pozwoliło usystematyzować cele, funkcje, podstawy zastosowania i skutki wykorzystania przez syndyka poszczególnych rozwiązań prawnych związanych z ochroną wierzycieli upadłościowych. Celem dogmatycznym pracy była próba usystematyzowania instytucji prawnych przewidzianych w prawie upadłościowym: zaskarżenia czynności prawnych upadłego oraz zarzutu bezskuteczności czynności prawnych upadłego i zestawienie, a na innych polach badawczych skonfrontowanie, tych rozwiązań z kodeksową instytucją ochrony wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika. Instytucje te służą ochronie interesów różnych grup podmiotów, a ochrona realizowana przy ich wykorzystaniu przebiega w odmienny sposób i na odmiennych zasadach.